مردم چه نقشی در زمینه‌سازی ظهور دارند؟ (پرسش)

مردم چه نقشی در زمینه‌سازی ظهور دارند؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / مقدمات ظهور امام مهدی
مدخل اصلی	کلیات ظهور امام مهدی
مدخل وابسته	؟

آیا انسان‌ها می‌توانند نقشی در تعجیل ظهور امام مهدی داشته باشند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

عبارت‌های دیگری از این پرسش

• امام مهدی(ع) آمدنی است یا آوردنی؟
• آیا اختیار و عامل انسانی در تحقق ظهور دخیل است یا خیر؟
• آیا انسان‌ها می‌توانند نقشی در تعجیل ظهور امام مهدی داشته باشند؟

پاسخ جامع اجمالی

* _{پاسخ جامع به این پرسش، برگرفته از تمامی پاسخ‌ها ودیدگاه‌های متفرقه اندیشمندان و نویسندگانی است که تصویر و متن سخنان آنان در ذیل دیده می‌شود:}

قرائتی	کارگر	محمدی

• دربارۀ اینکه آیا اختیار و ارادۀ آدمی در تحقق ظهور و تکامل یافتن ارزش‌های انسانی در تحقق ظهور دخیل است یا خیر، دو دیدگاه اساسی وجود دارد:

1. نخست آنکه تنها خواست و ارادۀ الهی، در تحقق ظهور دخالت دارد بی‌آنکه عامل انسانی کوچک‌ترین نقشی داشته باشد.
2. دیدگاه دوم و برگزیده آن است که افزون بر ارادۀ الهی، عامل انسانی نیز در ظهور تأثیرگذار است.

انواع نقش انسان در ظهور

• با توجه به این مطلب، فراهم آوردن زمینه‌های ظهور، از جمله شرایط ظهور به حساب می‌آید، و تا زمینۀ ظهور فراهم نشود، حضرت مهدی (ع) ظهور نخواهد کرد. اما چگونه می‌توان زمینۀ ظهور را فراهم آورد؟
• برخی از مواردی که می‌توان به عنوان زمینه‌های ظهور نام برد عبارتند از:

1. تحول جامعۀ بشری: ایجاد آگاهی و آمادگی جامعه بشری برای حقّ و حقیقت و مخالفت جدّی با ظلم و جور یکی از زمینه‌های مهم ظهور آن حضرت است و این بر عهده همۀ مسلمانان و شیعیان است. باید با استفاده از علم و تکنولوژی، حقایق اسلام به گوش جهانیان برسد تا آنها با زیبایی‌های مکتب اهل بیت پیامبر(ص) که هماهنگ با فطرت انسانی است آشنا شوند. باید توجّه داشت یکی از علل غیبت امام عصر (ع)، عدم آمادگی مردم برای پذیرش حق و حقیقت است.
2. انقلاب و تحوّل روحی افراد: تغییر و تحوّل روحی و خودسازی و تهذیب نقش مهمی در ایجاد انقلاب بزرگ و به پیروزی رساندن آن دارد و با تحولات بیشتر در روحیه انسان‌ها و ساخته شدن نیروهای با صلابت می‌توان اذعان داشت یکی از زمینه‌ها فراهم آمده است. چنانچه افرادی که شایستگی همراهی با حضرت را داشته باشند فراهم آیند، یکی دیگر از مقدمات ظهور مهیّا می‌گردد. و با خودسازی این افراد نیروی انسانی انقلاب بزرگ مهدی(ع) تشکیل می‌گردد.
3. انتظار سازنده: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِي اِنْتِظَارُ اَلْفَرَجِ» انتظار سازنده و صحیح، مکتب انسان سازی و انقلاب است. انتظاری‌ که برترین اعمال امّت پیامبر شمرده شده است، ریشه و اساس دو نکته قبلی (خودسازی افراد و ساختن جامعه) است، تا امید و انتظار و در نتیجه صبر و تحمّل مشکلات نباشد، انسان قادر به خودسازی و دیگر سازی نیست.
4. برپایی قیام‎ها و انقلاب‎های ظلم ستیز و عدالت خواهانه: از اموری که باعث تسریع در انقلاب جهانی حضرت مهدی (ع) شده و موجب بیداری و ‌آگاهی جامعۀ جهانی و در نتیجه فراهم آمدن زمینه ظهور می‎گردد قیام‎ها و انقلاب‎های اسلامی و بیدارگرایانه است، مانند انقلاب اسلامی ایران. بنابراین از وظایف و مسؤولیّت‎های ما این است که از این انقلاب پاسداری نموده و در ترویج و پربارتر کردن آن بکوشیم.
5. آمادگی معرفتی: طبق وعده‌های قرآن، پیروزی نهایی با اسلام است و مردم سراسر جهان در آینده به سراغ اسلام می‌آیند و حکومت حضرت مهدی (ع) تشکیل می‌شود؛ اما این وعده‌ها شرایطی دارد و آن عبارت است از: توجه دنیا به اسلام و شناخت آن؛ علاوه بر آن، شناخت اجرا کنندۀ قوانین اسلامی، یعنی حضرت مهدی (ع).

• و موارد دیگری مانند: پذیرش روحی جهت تحمل سختی‌ها و مصیبت‌های قبل از ظهور، آمادگی برای تبعیت عملی، همدلی در طلب ظهور و ... .

نتیجه گیری

• در مجموع می‌توان حضرت مهدی (ع) هم آمدنی است و هم آوردنی، یعنی از طرفی باید مردم به وظایف خود عمل کنند و آماده ظهور آن حضرت بوده و زمینه را برای قیام فراهم سازند و از طرفی دیگر خداوند متعال با توجه به اوضاع و شرایط جامعه و مناسب بودن زمینه‏‌ها و بسترها و بر اساس نیاز جامعۀ جهانی، هر وقت اراده کند، اذن قیام را صادر خواهد کرد.

با انتخاب "ادامه مطلب" از پاسخ‌ها ودیدگاه‌های متفرقه ذیل بهره‌مند شوید:

پاسخ‌های دیگر

 با کلیک بر «ادامه مطلب» پاسخ باز و با کلیک بر «نهفتن» بسته می‌شود:  

۱. حجت الاسلام و المسلمین قرائتی؛

محسن قرائتی حجت الاسلام و المسلمین محسن قرائتی، در کتاب «شرایط ظهور از دیدگاه قرآن کریم» در این‌باره گفته است: «برخی از این آمادگی‌ها که البته در سطح پایین تری از یاوران حضرت مهدی(ع) است، عبارتند از: پذیرش روحی: همان‌گونه که در ابتدای این بخش، یکی از حکمت‌های آزمایش‌ها و بلاها در عصر غیبت را فراهم شدن شرایط انسانی ظهور دانستیم، بیان کردیم که گرفتاری‌ها، عامل بیداری فطرت انسان‌ها و توجه آن‌ها به پروردگار جهان و بازگشت به سوی اوست و این امر اجتناب ناپذیر است. امام صادق(ع) فرمودند: پیش از ظهور قائم، نشانه‌هایی از جانب خدای تعالی برای مؤمنان خواهد بود. گفتم: فدای شما شوم! آن‌ها کدام است؟ فرمود: قول خدای تعالی که: ﴿﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمْوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ ﴾﴾ می‌آزماییم مؤمنان را پیش از خروج قائم، به چیزی از خوف (از پادشاهان بنی فلان در آخر سلطنت آن‌ها)، گرسنگی (به واسطه گرانی قیمت‌ها)، کاستیِ در اموال (کسادی داد و ستد و کمی‌ سود)، کاستیِ در نفوس (به واسطه مرگ و میر فراوان) و کاستیِ در ثمرات به واسطه کمی‌ برداشت محصولات زراعتی، و صابران را مژده بده در آن هنگام به تعجیل خروج قائم. خداوند، مصیبت ها را برای این جهت استخدام کرده است که با آن، انسان را از دنیا قطع و به خود وصل کند؛ دست انسان را از دست دنیا درآورد تا بتواند در دست خود قرار بدهد. تا دست شما در دست دوستتان قرار دارد، آیا می‌توانید با دوست دیگرتان دست بدهید؟ هرگز! شما مگر نمی‌گویید با یک دست نمی‌شود دو هندوانه برداشت؛ پس با یک دست هم نمی‌شود با دو نفر دست داد. پس انسان تا دست خود را از دست دنیا بیرون نکشد، نمی‌تواند با آخرت دست بدهد. باید از بیعت ظالم خارج شود تا بتواند با امام بیعت کند؛ از وادی کفر باید خارج شود تا بتواند به وادی ایمان وارد شود؛ همان گونه که تا آخرین ثانیه های شب پایان نیابد، وارد اولین ثانیه های روز نخواهد شد. پس مصیبت ها این هنر را به همراه دارند که دست انسان را برای همیشه از دست دنیا خارج کنند. خدا برای این که بخواهد انسان را نسبت به دنیا و دنیایی ها بی میل و رغبت کند، او را تحت فشار قرار می‌دهد و انواع مصیبت ها را بر او فرود می‌آورد. آری! انسانی که بی هوش شده است، به جهت به هوش آمدن گاه او را سیلی می‌زنند تا به هوش بیاید. مصیبت ها، سیلیِ خداوندند که بر صورت بی هوشان و سرمستان وادی دنیا نواخته می‌شود. آمادگی معرفتی: طبق وعده های مکرّر قرآن، پیروزی نهایی با اسلام است و مردم سراسر جهان در آینده به سراغ اسلام می‌آیند و حکومت حضرت مهدی(ع) تشکیل می‌شود؛ اما این وعده‌ها شرایطی دارد و آن عبارت است از: توجه دنیا به اسلام و شناخت آن؛ علاوه بر آن، شناخت اجرا کنندۀ قوانین اسلامی، یعنی حضرت مهدی(ع) از جمله آمادگی‌های فکری و معرفتی است که مردم باید به آن دست پیدا کنند. کسانی که امام زمان(ع) و عدالت و رحمت او را نمی‌شناسند، چگونه تن به حکومت او خواهند داد و به او اعتماد خواهند کرد؟! امام زمان(ع) وقتی ظهور می‌کند که آمادگی از هر جهت در میان مردم وجود داشته و مردم به معارف و اندیشه‌های قرآن و اسلام آگاه و آمادگی حکومت امام زمان(ع) را داشته باشند. تبعیت عملی: بزرگ‌ترین مشکلی که در طول تاریخ زندگانی امامان(ع) دیده می‌شود آن است که با وجود محبت به آن‌ها، مردم عملاً از آن ها حرف شنوی نداشتند؛ این در حالی است که اگر انسان‌ها خواستار ظهور امام(ع) هستند، باید آمادگی عملی و اطاعت پذیری از ایشان را داشته باشند تا رضایت خدای متعال جلب شده و اذن ظهور فرماید. در سخنی از امام باقر(ع) می‌خوانیم:" ذِرْوَةُ الْأَمْرِ وَ سَنَامُهُ‏ وَ مِفْتَاحُهُ‏ وَ بَابُ‏ الْأَشْيَاءِ وَ رِضَا الرَّحْمنِ‏- تَبَارَكَ‏ وَ تَعَالى‏- الطَّاعَةُ لِلْإِمَامِ‏ بَعْدَ مَعْرِفَتِه‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" . خداوند نیز حتماً اگر این آمادگی را که نشانۀ صداقت در درخواست فرج است مشاهده کند، امر ظهور را نزدیک می‌فرماید. تقوا و ترک گناه: باید بدانیم که ما وظیفه نداریم کارهایمان را تعطیل کرده و به دنبال دیدن امام زمان(ع) برویم؛ کما این که یاران امام صادق(ع) وظیفه نداشتند به دنبال دیدن امام صادق(ع) بروند. آنچه مهم است، شناخت و اطاعت است؛ البته زیارت و ملاقات یک ارزش است، اما این که کارمان را رها کنیم و دنبال امام زمان(ع) بگردیم، چنین تکلیفی نداریم. آری، زیارت امام ارزش است، اما حدیث و آیه‌ای نگفته کارت را تعطیل کن و به دنبال آقا بگرد! حدیث می‌گوید: " اتَّقُوا اللَّهَ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"؛ تقوا داشته باش! آن گاه خود امام به شما توجه می‌کند. شخصی خودش را به آب و آتش زد که امام زمان(ع) را ببیند تا بالأخره از طریقی فهمید که امام زمان(ع) فلان روز، فلان شهر و فلان خانه تشریف دارند. به همان محل رفت و دید آن جا پیرمردی مشغول کار است و سید بزرگواری هم آن جا نشسته است که بعد معلوم شد امام زمان(ع) است. به او گفت: "چقدر خودت را به این طرف و آن طرف می‌زنی؟! گفت: آقا! می‌خواهم امام زمان(ع) را ببینم. او گفت: مثل این پیرمرد، با تقوا و اهل انصاف باش؛ آن گاه خود امام زمان(ع) نزد شما می‌آید" در داستان دیگری آمده: یک از علما متوجه شد که امام زمان(ع) در خانه‌ای وارد شده است. خود را به آن خانه رساند و دید زنی از دنیا رفته و حضرت در کنارش نشسته است. پرسید: این زن چه کسی است که شما در هنگام مرگ به نزدش آمدید؟ حضرت فرمود: زمانی که رضاشاه حجاب را برداشت، این زن به خاطر تقوا هفت سال از خانه بیرون نیامد که پاسبان‌های زمان رضاشاه چادر از سرش نکشند. این طور تقوا داشته باشید تا امام زمان(ع) به شما توجه کند! لازم نیست ما برویم جمکران؛ البته جمکران رفتن یک ارزش است، اما خیلی‌ها می‌پرسند: چه کنیم تا امام زمان(ع) را ببینیم؟ پاسخ آن است که اگر گناه نکنی، لیاقت ملاقات پیدا می‌کنی. هم دلی در طلب ظهور: از جمله شرایط جامعۀ منتظر امام عصر(ع) وحدت در خواسته و هم دلی در امر ظهور است. این که یک یا چند نفر و یا گروه اندکی بخواهد امام زمان(ع) بیاید و حکومت جهانی را برپا کند، کافی نیست، بلکه باید اکثریت و عموم مردم در دل خود چنین خواسته‌ای را صادقانه داشته باشند. حداقل آن است که همۀ کسانی که به حضرت مهدی(ع) معتقدند، بر محور ولایت مهدوی هم سخن و هم دل شوند، زیرا خود امام زمان(ع) فرمود:" وَ لَوْ أَنَ‏ أَشْيَاعَنَا وَفَّقَهُمْ‏ اللَّهُ‏ لِطَاعَتِهِ‏ عَلَى‏ اجْتِمَاعٍ‏ مِنَ‏ الْقُلُوبِ‏ فِي‏ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ عَلَيْهِمْ لَمَا تَأَخَّرَ عَنْهُمُ الْيُمْنُ بِلِقَائِنَا وَ لَتَعَجَّلَتْ لَهُمُ السَّعَادَةُ بِمُشَاهَدَتِنَا عَلَى حَقِّ الْمَعْرِفَةِ وَ صِدْقِهَا مِنْهُمْ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" یأس از حکومت‌ها و خستگی از مکتب‌های بشری: از جمله عواملی که زمینه‌های عمومی‌ ظهور مهدی موعود را فراهم می‌کند، آگاهی از ناکارآمدی مکاتب مختلف بشری و شیوه‌های گوناگون حکومت داری است، زیرا در این صورت است که به دنبال مکتب و حکومتی می‌گردند که آن‌ها را حقیقتاً به سعادت دنیوی و اخروی برساند و به صورت همه جانبه، خوش بختی ایشان را تضمین کند. امام باقر(ع) فرمودند: " دَوْلَتَنَا آخِرُ الدُّوَلِ وَ لَمْ يَبْقَ أَهْلُ بَيْتٍ لَهُمْ دَوْلَةٌ إِلَّا مَلَكُوا قَبْلَنَا لِئَلَّا يَقُولُوا إِذَا رَأَوْا سِيرَتَنَا إِذَا مَلَكْنَا سِرْنَا بِمِثْلِ سِيرَةِ هَؤُلَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى‏ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِين‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" . البته همین الآن هم نشانه‌های این بیداری ملت‌ها و خستگی آن‌ها از مکاتب و حکومت‌ها هویدا شده است. به راستی، این چه قانون ظالمانه‌ای است که چند کشور در سازمان ملل حقّ وتو داشته باشند و اگر همۀ کشورها حرف حقی بگویند که با منافع آن‌ها در تعارض باشد، با این حق، آن را باطل کنند؟! داشتن این حق برای پنج کشور، توهین و تحقیر سایر کشورها و ملت‌هاست که متأسفانه بارها دیده‌ایم که با همین حق نامشروع، حقوق ملت‌ها پایمان شده است. اطاعت از نایب امام و ولی فقیه: یکی دیگر از شرایط مردمی‌ ظهور آن است که مردم با اطاعت از جانشینان و نایبان امام زمان(ع) صداقت خود را نشان دهند. علت غیبت امام دوازدهم(ع)، عدم آمادگی مردم برای پذیرش رهبری امام است. خداوند آن حضرت را برای زمان مناسب ذخیره فرموده است، تا زمانی که رشد و فرهنگ مردم به جایی برسد که بتوانند نور امامت را درک و از آن بهره‌گیری کنند؛ از سوی دیگر، در زمان غیبت حضرت مهدی(ع) ما را به حال خود رها نکرده‌اند، بلکه ما را به پیروی از فقها و اسلام شناسان عادل و با تقوا که نوّاب عام آن حضرت هستند، سفارش کرده‌اند؛ بنابراین، بر ما لازم است که در حوادث و مشکلات، گوش به فرمان حکم خدا که از طریق فقیه جامع الشرایط عادل به ما ابلاغ می‌شود، باشیم. نقش ولایت فقیه، همان نقش امامت و تدوام خط انبیاست. اسلام، قوانینی دربارۀ مسائل اقتصادی، جزائی، نظامی‌و قضایی دارد که نه اجازه می‌دهد آن احکام تعطیل شود و نه اختیار اجرای آن را به دست افراد جاهل به احکام می‌سپارد، بلکه اجرای آن را تنها به دست فقهای عادل و اسلام‌شناسان باتقوا سپرده تا در تمام حوادث، طبق قانون خدا حکم کنند و اطاعت از آن فقها را همچون اطاعت از رسول گرامی‌(ص) و امام(ع) واجب دانسته است. آیا مسلمانان نیاز به حکومت و نظام ندارند؟ آیا جامعه و کشور اسلامی‌ نباید حفظ شود؟ آیا حفظ مرزها لازم نیست؟ آیا قوانین در کشور اسلامی‌نباید اجرا شود؟ آیا حقّ مظلوم نباید از ظالم گرفته شود و ظالم به مجازات برسد؟ آیا صدای اسلام نباید به همۀ دنیا برسد؟ آیا تلاش انبیا و امامان(ع) تنها برای زمان خود آنان بود یا برای همۀ زمان‌ها و مکان‌ها؟ اگر پاسخ این پرسش‌ها، مثبت است و اسلام به نظام، حکومت، جامعه و قانون نیاز دارد و حفظ حقوق و مرزها مطرح است، باید در زمان غیبت نیز حکومت اسلامی‌ باشد، زیرا بدون تشکیلات حساب شده و دقیق، به خصوص در زمان ما که تمام مخالفان اسلام دارای تشکیلاتی بس بزرگ و دقیق هستند، هرگز نمی‌توانیم از قانون، مکتب، مرز، جان، مال و آبروی خود دفاع کنیم و اگر حکومت لازم است، حاکم هم لازم است، زیرا حکومت بدون حاکم محال است. اکنون که اسلام برای اجرای قوانین خود هم نیاز به حکومت دارد و هم حاکم، باید ببینیم حاکم باید چه شرایطی داشته باشد. آیا لازم است حکم خدا را عمیقاً بداند یا نه؟ آیا عدالت داشته باشد یا نه؟ آیا آشنا و آگاه به مسائل و حوادث باشد یا نه؟ اگر پاسخ مثبت است و به حاکمِ اسلام شناس باتقوا و سیاست مدار نیاز است، این همان است که ما آن را ولایت فقیه می‌نامیم. دعای همگانی برای امام زمان(ع)، وظیفه‌ای همگانی: در بسیاری از احادیث مهدوی، بر ضرورت دعا برای امام زمان(ع) تأکید شده است و از مردم خواسته اند که برای حفظ دین و نیز تسریع در امر فرج، به درگاه الهی دعا کنند؛ حتی خود امام عصر(ع) نیز فرمودند:" أَكْثِرُوا الدُّعَاءَ بِتَعْجِيلِ‏ الْفَرَجِ‏ فَإِنَّ ذَلِكَ فَرَجُكُمْ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" . اما شاید این سؤال به ذهن خطور کند که چرا باید برای حضرت دعا کرد؟ پاسخ آن به دلایل زیر است: امام زمان(ع)، یکی از مؤمنان است و پیامبر(ص) خواسته است تا برای مؤمنان دعا کنیم. او فریادرس بیچارگان است. خود امام زمان(ع) فرمود: " إِنَّا غَيْرُ مُهْمِلِينَ‏ لِمُرَاعَاتِكُمْ‏ وَ لَا نَاسِينَ‏ لِذِكْرِكُمْ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" او احیاگر دین خداست: " أَيْنَ‏ مُحْيِي‏ مَعَالِمِ‏ الدِّينِ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"، و نیز: ﴿﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾﴾ امام زمان(ع) مضطر است. از امام باقر(ع) در تفسیر ﴿﴿ أَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاء الأَرْضِ أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِيلا مَّا تَذَكَّرُونَ ﴾﴾ سؤال شد؛ فرمود: " نَزَلَتْ‏ فِي‏ الْقَائِم‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"؛ او عامل تألیف دل هاست: " أَيْنَ‏ مُؤَلِّفُ‏ شَمْلِ‏ الصَّلَاحِ‏ وَ الرِّضَا‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" او مهربان است. امام صادق(ع) در وصف ائمه(ع)، که امام زمان(ع) نیز یکی از آن هاست، فرمود: " وَ اللَّهِ‏ لَأَنَا أَرْحَمُ‏ بِكُمْ‏ مِنْكُمْ‏ بِأَنْفُسِكُمْ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"؛ قبولی اعمال ما بر طبق روایات، وابسته به حضرت مهدی(ع) است. به وسیلۀ حضرت ولیّ عصر(ع) از ما دفع بلا می‌شود. ایشان فرمود: " بِي‏ يَدْفَعُ‏ اللَّهُ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏ الْبَلَاءَ عَنْ‏ أَهْلِي‏ وَ شِيعَتِي‏‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" عدالت‌گستر است، هم چنان که انبوهی از روایات بر این مطلب گواهی می‌دهند. امام زمان(ع) از ما شفاعت می‌کند. رسول خدا(ص) در وصف امام عصر(ع) فرمودند: " الْمَهْدِيُ‏ شَفِيعُهُمْ‏ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ‏‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"».

۲. آقای محمدی؛

مرتضی مطهری آقای بهروز محمدی در کتاب «مهدویت» (ج۱۰ «چلچراغ حکمت»؛ برگرفته از آثار شهید مطهری) در این‌باره گفته‌ است: «براساس بینش‌های فطری و دینی از تاریخ، نبرد درونی انسان‌ها که قدما آن را نبرد میان عقل و نفس می‌خواندند، خواه ناخواه به نبرد میان گروه‌های انسانی – نبرد میان کمال‌یافته و آزادی معنوی به‌دست آورده از یک سو و انسان منحط حیوان‌صفت از سوی دیگر –کشیده می‌شود و تضاد و کشمکش بین حق و باطل که هم اکنون نیز ادامه دارد، با پیروزی نهایی حق بر باطل و غلبۀ قطعی صالحان به انجام رسیده و گوهر تاریخ به تکامل نهایی خود می‌رسد و سنت لایتخلف خداوند در این امر محقق می‌شود. اما اختیار و ارادۀ آدمی در تحقق ظهور و تکامل یافتن ارزش‌های انسانی تا چه اندازه تأثیرگذار بوده و آیا اختیار و عامل انسانی در تحقق ظهور دخیل است یا خیر؟ در این‌باره دو دیدگاه کلی قابل ترسیم است: نخست آنکه تنها خواست و ارادۀ الهی، در تحقق ظهور دخالت دارد و از آنجا که وعدۀ الهی بر تحقق ظهور صورت گرفته است، هرگاه خود اراده کند ظهور واقع می‌شود، بی‌آنکه عامل انسانی کوچک‌ترین نقشی داشته باشد. براساس این دیدگاه تحولات تاریخی ضابطه‌مند نبوده و ارادۀ انسانی در آن نقشی ندارد. دیدگاه دوم و برگزیده آن است که افزون بر ارادۀ الهی، عامل انسانی نیز در ظهور تأثیرگذار است. در حقیقت هر چند حرکت تاریخ تکاملی بوده و تاریخ بشر در مجموع در یک خط سیر تکاملی گام برمی‌دارد، ولی نظر به اینکه عامل اصلی این حرکت انسان است و انسان موجودی آزاد و انتخابگر است، در تحولات تاریخ بسیار مؤثر است و نقش او در انتخاب آیندۀ خویش هم آگاهانه است و هم آزادانه؛ یعنی انسان هم به محیط خود آگاه است و هم با اختیار و ارادۀ خود، با توجه به آینده می‌تواند آزادانه آیندۀ خویش را به هر شکلی که خود بخواهد انتخاب کند. و سرنوشت خویش را نیک یا بد گردانند، زیرا سنت‌های حاکم بر سرنوشت‌ها در حقیقت یک سلسله عکس‌العمل‌ها و واکنش‌ها در برابر عمل‌ها و کنش‌ها است و عمل‌های معین اجتماعی عکس‌العمل‌های معین به دنبال خود دارد. از این‌رو است که بر اصلاحات آدمیان برای نظام جامعه تأکید شده است و اشاره شده است که اصلاحات آدمیان برای نظام جامعه تأکید شده است و اشاره شده است که اصلاحات جزئی و آرام‌آرام که ارادۀ آدمی آنها را می‌سازد، به نوبۀ خود کمک به مبارزۀ انسان حق‌جو و حق‌طلب با انسان منحط بوده و آهنگ حرکت تاریخ را به‌سوی اهل حق تند می‌کند و ظهور منجی و تکامل نهایی تاریخ را محقق می‌سازد».

۳. حجت الاسلام و المسلمین کارگر؛

رحیم کارگر حجت الاسلام و المسلمین دکتررحیم کارگر، در کتاب «مهدویت دوران ظهور» در این‌باره گفته است: «یکی از مطالب مهمی که در میان آیات نورانی قرآن بارها مورد تصریح قرار گرفته، مسئله "قانون‏‌های حاکم بر جهان هستی و تاریخ و جامعه" است. طبق آیات فراوانی، تاریخ بشر و سرنوشت انسان‏‌ها در دایره نظام خاصی رقم می‏‌خورد به طوری که هرگونه دگرگونی و انقلابی، تابع یک سلسله قوانین مشخص و معینی است که از سوی خداوند، برای تدبیر جهان به اجرا درآمده است. در تعابیر قرآنی از آنها با عنوان "سنت‏‌های الهی" یاد شده است. شاید بتوان یکی از این سنت‏‌ها را، "سنت دریافت پاداش به اندازه تلاش و کوشش" نامید. طبق این سنت، بهره‏‌مندی از نعمت‏‌های الهی، به میزان سعی و تلاش آدمی بستگی دارد و این انسان است که در پرتو اختیار، با عمل، خویش یا جامعه را به پیش می‏‌برد و تاریخ را تکامل می‏‌بخشد و یا به خاطر سستی و عدم تلاش، قابلیت دریافت نعمت‏‌های الهی را از دست می‏‌دهد و در سرازیری سقوط قرار می‏‌گیرد. قرآن درباره این سنت می‏‌فرماید: ﴿﴿ وَأَن لَّيْسَ لِلإِنسَانِ إِلاَّ مَا سَعَى وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى ﴾﴾ بنابراین اعطای نعمت‏‌های الهی- اعم از مادی یا معنوی- بسته به چگونگی تلاش و کوشش انسان است. البته باید در نظر داشت که در کنار این سنت، قانون امدادرسانی و تأییدات غیبی خداوند- که در مواقع لزوم برای یاری انسان‏‌های پاک و مصلح به اجرا در می‏‌آید- تحت الشعاع واقع نمی‏‌شود؛ بلکه هرگاه انسان تا حدودی به وظایف خویش در قبال تکالیف الهی عمل کنند، آن سنت نیز به اجرا درخواهد آمد. خداوند می‏‌فرماید:﴿﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ ﴾﴾‏‌ بر اساس این آیه، مرحله فعلیت رسیدن به سنت حضرت و یاری مؤمنان مشروط به انجام دادن وظیفه از سوی آنان است. با توجه به این مقدمه، روشن می‏‌شود که حضرت مهدی(ع) هم آمدنی است و هم آوردنی، یعنی باید مردم- یا حداقل یکتاپرستان و مؤمنان- به وظایف خود عمل کنند و آماده ظهور آن حضرت بوده و زمینه را برای قیام فراهم سازند. هم‏‌چنین بستری فراهم سازند که مردم جهان، نوعی آمادگی ذهنی و درخواست قلبی برای ظهور منجی آسمانی داشته باشند. از طرفی خداوند متعال با توجه به اوضاع و شرایط جامعه و مناسب بودن زمینه‏‌ها و بسترها و بر اساس نیاز جامعه جهانی، هر وقت اراده کند، اذن قیام را صادر خواهد کرد. از این لحاظ امام مهدی(ع) آمدنی است و ممکن است بر اساس اراده الهی، و با توجه به نیاز شدید بشر، منتظر بعضی از زمینه‏‌ها و شرایط نباشد. اما آنچه در این‏‌جا اهمیت دارد، اراده و اختیار انسان‏‌ها است. زیرا بخشی از مقدمات در اختیار انسان‏‌ها نهاده و از آنان خواسته شده است در این جهت گام بردارند و هرگز سستی و کاهلی از خود نشان ندهند. در واقع براساس فلسفه متعالی تاریخ "نگرش دینی به آینده جهان" آینده بشر، جبری و الزامی نیست؛ بلکه منوط به اراده و خواست انسان‏‌ها است و تا این خواست همگانی صورت نگیرد، احتمال ظهور کم‏‌رنگ‏‌تر می‏‌شود. اما در نظر فیلسوفان تاریخ و نحله‏‌های مختلف فکری "مانند هگل، مارکس، کانت و ..." آینده تاریخ جبری است و اختیار انسان‏‌ها در شکل‏‌گیری مقصد و مسیر تاریخ تأثیر چندانی ندارد ‏‌. بر اساس سنت‏‌های الهی نیز سرنوشت هر جامعه‏‌ای بسته به رویکرد و اراده آن جامعه دارد، بدین معنا که اراده جمعی مردم سبب پدید آمدن زمینه‏‌ها و بسترهایی می‏‌شود و بر این‏‌ اساس است که در بعضی از روایات اشاره به زمینه‏‌سازان شده است که باعث آمدن امام مهدی(ع) می‏‌شوند: "از مشرق زمین مردمانی خروج می‏‌کنند و زمینه‏‌ساز حاکمیت مهدی موعود می‏‌گردند"‏‌».

۴. نویسندگان کتاب «آفتاب مهر»؛

نویسندگان کتاب «آفتاب مهر» در این‌باره گفته‌اند: «آنچه از متن دین درباره اختیار و اراده آدمی‌ به دست می‌آید، این است که انسان، بی‌شک، در زندگی فردی و اجتماعی خود اختیار دارد.﴿﴿لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلاَ مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ﴾﴾. بر این مبنا باید گفت، امام زمان(ع) امامی‌ آوردنی است؛ همان طور که حقیقتی آمدنی و ظهور یافتنی است. از این رو تا زمانی که شرایط برای جنبش جهانی فراهم نشود، او هرگز ظهور نخواهد کرد. در این بین، ما مسلمانان مسؤولیت آماده سازی جنبش مهدوی را داریم، تا با کسب معرفت درباره امام و با آگاهی‌دهی به جامعه انسانی برای ایجاد بستر توحیدی، اراده جمعی و فردی خود را به کار بگیریم. امام، آوردنی است؛ چرا که این بخش از مقدمات، بی‌شک در اختیار ما انسان‌ها نهاده شده است و بلکه از ما خواسته شده است در این راه گام برداریم و هرگز سستی و کاهلی از خود نشان ندهیم؛ امّا این که به حکم ضرورت، مسأله مهدویت در زندگی انسانی براساس حکمت الهی، نهادینه شده و امری است که به طراح نظام هستی باز می‌گردد و اختیار انسانی در آن نقشی ندارد، امام آمدنی است؛ یعنی پس از آن که تمام اراده‌های انسانی، دست به دست هم داد و مردم، از سر اضطرار و آمادگی، در جست وجوی آن مهدی موعود برآمدند، آن گاه خدای متعال، بر اساس حکمت و مصلحتی که همواره در کار نظام هستی و تدبیر الهی بوده است، اراده می‌فرماید و ظهور را رخصت می‌دهد. البته شکی نیست که زمینه اذنِ ظهور از سوی خدای متعال، در اختیار انسانی است؛ ولی اصلِ اذنِ الهی، از اختیار آدمی‌ بیرون است و باید دعا و ندبه کرد، تا خدای متعال امر به ظهور کند. بر اساس سنّت قرآنی، هرگاه اضطرار آدمی‌ به غایت خود رسید، بدون تردید، اجابت الهی به دنبال آن خواهد آمد.﴿﴿ أَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاء الأَرْضِ أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِيلا مَّا تَذَكَّرُونَ ﴾﴾».

۵. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن؛

پژوهشگران مؤسسه آینده روشن پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، در کتاب «مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها» در این‌باره گفته‌اند: «باید توجه داشت که اصل ظهور و آمدن امام مهدی (ع) و پر کردن زمین از عدل و داد، از وعده‌های الهی است و خداوند هرگز برخلاف وعده‌اش عمل نمی‌کند. بنابراین، ظهور حتماً اتفاق خواهد افتاد و چیزی نمی‌تواند مانع شود. تا این حد را می‌توان آمدنی دانست و کسی نمی‌تواند آن را تغییر دهد. اما اینکه امام زمان (ع) چه وقت ظهور می‌کند؛ زود یا دیر، این به دست مردم و بسته به شرایط است. هرچه شرایط زودتر فراهم شود امام سریع‌تر ظهور می‌کند. همین‌طور با تأخیر شرایط، ظهور نیز به تأخیر می‌افتد. از این لحاظ می‌توان گفت حضرت آوردنی است و برای تعجیل ظهورش باید تلاش کرد. برخی از شرایط که باید فراهم شوند از این قرارند: یاران لایق: اگر نهضت و قیامی بخواهد ثمر ببخشد، به افرادی دل‌داده احتیاج دارد که اوامر رهبر را با تمام توان به‌جا آورند و در راه خدمت، سر از پا نشناسند؛ خود را فدای هدف و برپایی عدالت و معنویت کنند؛ بصیر و آشنا به مسائل دینی و در همان حال اهل جهاد، مبارزه، کار و خدمت باشند. بنابراین، باید عده‌ای خود را به این سطح از علم، معرفت، خدمت، فداکاری و تلاش برسانند تا یکی از شرایط و زمینه‌های ظهور فراهم آید؛ پذیرش عمومی: یکی از عوامل دیگر پیروزی یک نهضت، مقبولیت مردمی است، یعنی باید جامعه در سطحی باشد که پذیرای اوامر امام بوده، به آنها عمل کند. جامعه‌ای عدالتخواه و معنویتطلب باشد؛ مردم عدالت را بپذیرند، هرچند به ضررشان باشد، از جان و دل، پیشرفت معنویت و ارزش‌های الهی و انسانی در جامعه را بخواهند و به این باور رسیده باشند که غیر از امام معصوم، کسی نمی‌تواند جهان امروز را نجات دهد. اما کی و چه‌وقت مردم به این عقیده و بینش می‌رسند؟ وقتی به این نتیجه می‌رسند که تمام حکومت‌ها و گرایش‌ها را تجربه کنند و همه مدعیان با انواع تفکر، به مرور زمان بر سر کار آیند و نارسایی و ناتوانی همگی آنها برای مردم آشکار گردد. ازاین‌رو در روایات آمده است: دولت مهدی آخرین دولت است؛ تا عده‌ای نگویند اگر قدرت دست ما بود ما هم می‌توانستیم. وقتی مردم از تمام مکتب‌ها و حکومت‌ها قطع امید کردند چنانکه این اتفاق در غرب در حال وقوع است خواهان منجی الهی می‌شوند و این ظرفیت را در خود ایجاد می‌کنند که هرچه منجی الهی گوید، با جان و دل بپذیرند و به جا آورند. چنین جامعه‌ای، جامعه منتظر است و با چنین شرایطی می‌توان توقّع ظهور داشت».

۶. پژوهشگران مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی؛

پژوهشگران مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی پژوهشگران مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی، در پاسخ به این سوال گفته‌اند: «ما می توانیم زمینه های ظهور را فراهم آوریم. فراهم آوردن زمینه‌های ظهور، از جمله شرایط ظهور به حساب می‌آید، و تا زمینه ظهور فراهم نشود، حضرت مهدی(ع) ظهور نخواهد کرد. حال باید توجه داشت که برخی از شرایط ظهور، با گذشت تاریخ و ظلم و جور انسان‌ها، پیشرفت علم و دانش بشری و در نتیجه آگاهی مردم دنیا و ناامید شدن مردم از نحله‌ها و مذهب‌های بشری و حکومت‌های مختلف فراهم می‌شود؛ و بایسته است برخی دیگر از آنها به دست ما انسانها و دوستداران آن حضرت فراهم آید. اما سؤال این است که چگونه می‌توان زمینه‌ظهور را فراهم آورد؟ برای فراهم آوردن زمینه‌های ظهور حضرت می‌توان موارد متعددی را ذکر کرد؛ تحوّل جامعه بشری: ایجاد آگاهی و آمادگی جامعه بشری برای حقّ و حقیقت و مخالفت جدّی با ظلم و جور در یکی از زمینه‌های مهم برای ظهور آن حضرت است. و این مهمّ بر عهده همه ما مسلمانان و شیعیان است. ما باید با استفاده از علم و تکنولوژی، حقایق اسلام را به گوش جهانیان برسانیم، آنها را با زیبایی‌های مکتب اهل بیت پیامبر(ع) که هماهنگ با فطرت انسانی است آشنا بسازیم؛ تا همان گونه که در احادیث آمده است، با شناخت زیبایی‌های مکتب اهل بیت(ع) و مقایسه آن با سایر مکاتب و فرهنگ‌ها، حق را از باطل تشخیص داده، از آنها دل کنده و به حقیقت بپیوندند و آن زمان که مردم جهان با دروغگویی‌های حکّام هواپرست و جاه طلب آشنا و بر ناتوانی آنها از سعادتمندی جامعه بشری آگاه شدند، قهراً مستأصل شده و بدنبال یک منجی مصلح بوده و خود به خود برای پذیرش حق و حقیقت آمادگی پیدا می‌کنند و قدر آن منجی را ارج می‌نهند. اصولاً باید توجّه داشت که یکی از علل غیبت امام عصر(ع) نیز، عدم آمادگی مردم برای پذیرش حق و حقیقت بوده است. چرا که بر اثر جهل مردم و ظلم حکّام زمان، همه‌ ائمه قبلی یکی پس از دیگری به شهادت رسیدند، لذا برای حفظ حجّت الهی و خالی نماندن زمین از وجود آن، دوران غیبت شروع و تا فراهم شدن زمینه ظهور ادامه خواهد داشت. اگر برای جامعه بشری این آمادگی‌ها و آگاهی‌ها حاصل نشود، حضرت تشریف بیاورند، آن حضرت نیز مانند امامان معصوم سابق به شهادت خواهد رسید. بنابراین رشد و آگاهی عموم مردم محروم و مستضعف، می‌بایست به درجه‌ای برسد که نور وجود امام را لمس کرده، مثل پروانه گرد شمع وجود او گرد آیند. باید درجه رشد و آگاهی آنان به حدّی برسد که از مدّعیان حقوق بشر و دموکراسی، ناامید شده و همه منتظر ظهور منجی بزرگ الهی باشند. انقلاب و تحوّل روحی افراد: تغییر و تحوّل روحی و خودسازی و تهذیب نقش مهمی در ایجاد انقلاب بزرگ و به پیروزی رساندن آن دارد و با تحولات بیشتر در روحیه انسانها و ساخته شدن نیروهای با صلابت می‌توان اذعان داشت یکی دیگر از زمینه‌ها فراهم آمده. است. باید بدانیم که امام زمان ـ علیه السّلام ـ هم به انتظار لحظه‌ای است که این تحوّلات درونی در قلب و روح انسانها به وجود آمده و به حدّ کمال خود برسد تا ظهور برای حضرت میسر شود. چنان چه افرادی که شایستگی همراهی با حضرت را داشته باشند فراهم آیند، یکی دیگر از مقدمات ظهور مهیّا می‌گردد. و با خودسازی این افراد نیروی انسانی انقلاب بزرگ مهدی(ع) تشکیل می‌گردد و حضرت با آن نیروها منویّات خود را به پیش می‌برد. پیداست، انقلابی با آن عظمت و وسعت و رسالت سترگ، انسان‌ها و عوامل بزرگی را می‌طلبد تا قادر به پیاده کردن رسالت عظیم خود باشد؛ انسان‌هایی خود ساخته و از جان گذشته، فقیه، سیاستمدار، مدیر و مدبّر، مبارز و شجاع و… . بنابراین ما با خودسازی و تهذیب و اصلاح خود می‌توانیم در تحول جامعه هم مؤثر بوده و در نتیجه زمینه برای ظهور حضرت بیش از پیش فراهم آید. انتظار سازنده: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِي اِنْتِظَارُ اَلْفَرَجِ»؛ برترین اعمال امّت من امید و انتظار گشایش (کارها و گرفتاری‌ها به دست با کفایت حضرت مهدی(ع)) است. انتظار سازنده و صحیح، مکتب انسان سازی و انقلاب است. انتظاری‌ که برترین اعمال امّت پیامبر شمرده شده است، ریشه و اساس دو نکته مذکور (خودسازی افراد و ساختن جامعه) است. تا امید و انتظار و در نتیجه صبر و تحمّل مشکلات نباشد، انسان قادر به خودسازی و دیگر سازی نیست. انتظار به انسان امید و عشق می‌بخشد، توان وحوصله و حرکت و تلاش می‌دهد؛ در نتیجه، افراد را امیدوار، ‌شاداب، پرتلاش و هدفمند بار می‌آورد؛ یعنی همان چیزی که لازمه فراهم آوردن مقدمات انقلاب بزرگ و جهانی حضرت مهدی است. «مکتب تشیّع، همواره یک آرزوی مقدّسی را در قلب پیروان خود می‎پروراند؛ و آن، آرزوی ظهور حضرت حجّت(ع) و ریشه کن کردن ظلم و ستم و سیطره عدل و داد بر این جهان است. آرزو اساسی‎ترین محرّک یک انسان در فعّالیّت‎های روزمره اوست. انسانی که آرزو و طلب و خواسته‎ای نداشته باشد، یک مرده متحرک است. افراد آرزوهای مختلفی دارند. مکتب تشیّع به پیروان خود تعلیم می‎دهد که آرزوی اصلی و اساسی آنان ظهور حضرت حجّت ـ علیه السّلام ـ باشد؛ چرا که اگر او ظهور کند، همه مشکلات رفع می‎گردد؛ تمام مشکلات وقتی حلّ می‎شود که مدینه فاضله آن حضرت به دست مبارک او پیاده شود.». برپایی قیام‎ها و انقلاب‎های ظلم ستیز و عدالت خواهانه: از اموری که باعث تسریع در انقلاب جهانی حضرت مهدی ـ علیه السّلام ـ شده و موجب بیداری، ‌آگاهی… جامعه جهانی و در نتیجه فراهم آمدن زمینه ظهور می‎گردد قیام‎ها و انقلاب‎های اسلامی و بیدارگرایانه است. یکی از این انقلاب‎ها که تأثیر بسزایی در این رابطه داشته و موجب مطرح شدن اسلام و فرهنگ تشیّع در بین مردم جهان گردیده، انقلاب بزرگ ملّت ایران به رهبری بزرگ مردی از سلاله پیامبر(ص) می‎باشد. با مطالعه روایات، چنین به نظر می‎آید که این انقلاب، همان حرکت آگاهی بخش و زمینه‌ساز قیام حضرت مهدی(ع) است؛ چنانکه روایات گوناگونی که بعضی از آنها در توصیف رهبر این قیام، و بعضی در وصف مردم و قیام‎گران، و اینکه از چه منطقه‎ای و… هستند، وارد شده است. بنابراین از وظایف و مسؤولیّت‎های ما است که از این انقلاب پاسداری نموده و در ترویج و پربارتر کردن آن بکوشیم، اهداف آن را زنده و در راه تحقّق آنها تلاش کنیم. تا ان شاء الله، با آگاه ساختن مردم جهان، از ظلم و ستم مستکبران، آشنایی هر چه بیشتر آنان با فرهنگ اسلام و اهل بیت و…، زمینه ظهور حضرت قائم(ع) را فراهم آوریم. پیداست، که این امور مهمّ و سنگین، بدون داشتن قدرت و مکنت، تحت لوای یک دولت قدرتمند، امکان پذیر نیست. بنابراین می‎بایست، در حفظ نظام مقدس جمهوری اسلامی و به ثمر رسیدن اهداف آن، به عنوان زمینه ساز قیام حضرت مهدی(ع) تلاش همه جانبه کرد.

پرسش‌های وابسته

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: