ابومتوکل
- این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
مقدمه
نام او دانسته نشده است و با توجه به خبری که خواهد آمد، او را مردی از انصار شناخته‌اند. براساس همان خبر است که ابن حجر[۱] با اینکه این کنیه را در بخش چهارم الاصابه (توهمات) آورده، در ابتدا وی را صحابی معرفی کرده است. بر این اساس، فرد مورد بحث را غیر از ابوالمتوکل ناجی تابعی دانسته‌اند. تنها خبر مربوط به ابومتوکل صحابی، نزول آیه ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾[۲] درباره اوست که قرطبی[۳] به نقل از نحاس (احمد بن محمد مرادی مصری و مهدوی ابو العباس احمد بن عمار اندلسیم مؤلف التفصیل الجامع العلوم التنزیل) از ابوهریره چنین نقل کرده‌اند که گفت: ثابت بن قیس میهمان مردی از انصار به نام ابو متوکل شد. او با تنها غذایی که در خانه داشت و برای همسر و بچه‌هایش بود، از میهمان خود پذیرایی کرد و به همسرش گفت تا چراغ‌ها را خاموش کند و بچه‌ها را بخواباند. ابن عساکر[۴] در ذیل خود بر کتاب سهیلی - (عبدالرحمان) به نام "التعریف و الاعلام فیما أبهم فی القرآن من الأسماء والاعلام" - می‌نویسد: گفته شده آیه پیش گفته، درباره ابومتوکل ناجی نازل شده که میهمان ثابت بن قیس بوده است.
ابن حجر[۵] تمام این گفته‌ها را اشتباه و ناشی از عدم شناخت رجال دانسته است. او صحابی بودن ابومتوکل را توهم دانسته و از این رو، نام او را در بخش چهارم – توهمات - آورده است. وی معتقد است ابومتوکل یاد شده، همان فرد تابعی مشهور است و برای اثبات این مدعای خود می‌گوید: ابو متوکل ناجی نه تنها صحابی نیست، بلکه بزرگان صحابه را هم درک نکرده است. وی از گروه میانی تابعین است. راوی این داستان (یعنی ابومتوکل ناجی) نیز نه میهمان بوده و نه میزبان؛ چرا که هر دو صحابی بوده‌اند. ابن حجر می‌افزاید که این مطلب را می‌توان به طور آشکار از نقل عبدالله بن مبارک دریافت؛ چنانکه ابن ابی الدنیا، روایت مورد نظر را از طریق ابن مبارک چنین آورده که ابومتوکل ناجی گفت: مردی از مسلمانان سه روز خدمت رسول خدا(ص) بود، ولی چیزی نخورد[۶]. ثابت بن قیس از این موضوع آگاهی یافت و آن مرد را نزد خود برد و... .
ابن حجر[۷] نتیجه می‌گیرد که اولاً: ابومتوکل ناجی، راوی حدیث است و روایت را به طور مرسل نقل کرده است. ثانیاً: میهمان، مردی بوده که نامش دانسته نشده است. ثالثاً: میزبان ابومحمد ثابت بن قیس بوده، نه ابومتوکل. یحیی بن سلام نیز میزبان را ثابت بن قیس دانسته است. ابن حجر[۸] بیان داشته بیشتر کسانی که تصور کرده‌اند ابو متوکل صحابی است، به گفته ابن عساکر استناد کرده‌اند و نخستین بار استادش ابن ملقن (عمر بن علی انصاری) به اشتباه او پی برده است.
اگر نتایج ابن حجر پذیرفته شود، باید گفت ابومتوکل صحابی، وجود خارجی ندارد و منظور، همان ابو متوکل ناجی بوده است. اما آنچه قرطبی از نحاس نقل کرده، به روایت ابوهریره است و نام ابو متوکل نه با عنوان راوی، بلکه نام آن مرد انصاری بیان شده است. همچنین اگر منظور از فرد مورد بحث، ابومتوکل ناجی است که نامش علی بن داود است، این سخن ابن حجر که وی بزرگان صحابه را درک نکرده، جای بسی تأمل دارد؛ زیرا در منابع حدیثی، ابو متوکل ناجی برخی از بزرگان صحابه را دیده و از آنان حدیث نقل کرده است؛ مانند ابوسعید خدری[۹]، جابر بن عبدالله[۱۰] و ابن عباس[۱۱].[۱۲]
منابع
پانویس
- ↑ الاصابه، ج۷، ص۳۳۲.
- ↑ «و (نیز برای) کسانی است که پیش از (آمدن) مهاجران، در خانه (های مدینه) و (پایگاه) ایمان، جای داشته‌اند؛ کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و در دل به آنچه به مهاجران داده‌اند، چشمداشتی ندارند و (آنان را) بر خویش برمی‌گزینند هر چند خود نیازمند باشند. و کسانی که از آزمندی جان خویش در امانند، رستگارند» سوره حشر، آیه ۹.
- ↑ قرطبی، ج۱۸، ص۲۵-۲۴.
- ↑ ابن حجر، الاصابه، ج۷، ص۳۳۲.
- ↑ الاصابه، ج۷، ص۳۳۲.
- ↑ یا سه روز نتوانست افطار کند؛ ر.ک: ابن حجر، فتح، ج۸، ص۴۸۵.
- ↑ الاصابه، ج۷، ص۳۳۲.
- ↑ فتح، ج۸، ص۴۸۵.
- ↑ مسلم، ج۵، ص۴۴؛ احمد بن حنبل، ج۳، ص۹۷؛ نسائی، ج۳، ص۲۰۹.
- ↑ بخاری، ج۳، ص۱۰۶؛ احمدبن حنبل، ج۳، ص۳۷۲؛ ابویعلی، ج۳، ص۳۲۹.
- ↑ مسلم، ج۱، ص۱۵۲؛ احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۵۰.
- ↑ هدایت‌پناه، محمد رضا، مقاله «ابومتوکل»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص:۴۹۷-۴۹۸.