عمود نور

این مدخل از زیرشاخه‌های مجاری علم معصوم و مرتبط با بحث نور الهی است. "نور الهی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

عمود نور در حدیث - عمود نور در کلام اسلامی

عمود نور یا همان "مصباحی از نور" یا "مناری از نور" یکی از مجاری علم و آگاهی امام است.

چیستی عمود نور

ذیل آیۀ ﴿تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَ عَدْلاً﴾ روایات متعدد با تعابیر مختلفى مانند عمود من نور، منار من نور، مصباح من نور، عمود من السماء، بیان شده است. که همگی به موضوع عمود نور و رابطۀ آن با علم امام پرداخته‌اند.

روایات ذیل این عناوین، همگی در یک نکته اشتراک و اتحاد دارند و آن ارتباط عمود یا منار یا مصباح نور با اعمال بندگان و خلایق است. به تعبیر دیگر، به طور قطع می‌توان ادعا نمود روایات، از آگاهی امام نسبت به کنش، رفتار و اعمال انسان‌ها خبر می دهند. از این رو ثمره و نتیجۀ وجود عمود نور برای امام، مشاهده و توان دیدن اعمال انسان‌هاست. یعنی علم به اعمال از‌ طریق‌ مشاهده است، نه گزارش. به کمک این ستونِ نوریِ سداد آور و توفیق بخش است که امام معصوم (ع) از ایمان و نفاق پنهان در سینه‌ها آگاه می‌شود. زیرا به واسطۀ آن نور، باطن چون ظاهر برای او آشکار می‌گردد، بدون آن که حجابی در کار باشد. از این رو حضرت رضا (ع) در نامه‌ای برای بعضی از یارانش چنین نوشت: «هنگامی که مردم را می‌بینیم، آن‌ها را با حقیقت ایمان یا حقیقت نفاق می‌شناسیم.»

منبع علم بودن عمود نور برای امام

از جمله منابع علم امام(ع) بر اساس روایات، بهره‌مندی از عمود و نور الهی است؛ چنانکه هر وقت خواسته باشند از غیب آگاهی یابند، به سبب قدرت و اذنی که خداوند به آنها داده است، هرچه را بخواهند برای آنها روشن می‌گردد. در روایتی آمده است: «روزی امیرمؤمنان(ع) فرمودند: «از بالای آسمان‌ها و از زیر زمین‌ها از من سؤال نمایید تا شما را آگاه نمایم. در این میان یکی برخاست و گفت: "الآن جبرئیل کجاست؟" پس آن حضرت نظری به آسمان و نظری به زمین انداخت و به مشرق و مغرب توجه نمود و به سؤال‌کننده فرمود: "به خدا سوگند! تو جبرئیل هستی". پس از آن او را ندیدند».

منبع علم بودن عمود نور برای امام

از جمله منابع علم امام(ع) بر اساس روایات، بهره‌مندی از عمود و نور الهی است؛ چنانکه هر وقت خواسته باشند از غیب آگاهی یابند، به سبب قدرت و اذنی که خداوند به آنها داده است، هرچه را بخواهند برای آنها روشن می‌گردد. در روایتی آمده است: «روزی امیرمؤمنان(ع) فرمودند: «از بالای آسمان‌ها و از زیر زمین‌ها از من سؤال نمایید تا شما را آگاه نمایم. در این میان یکی برخاست و گفت: "الآن جبرئیل کجاست؟" پس آن حضرت نظری به آسمان و نظری به زمین انداخت و به مشرق و مغرب توجه نمود و به سؤال‌کننده فرمود: "به خدا سوگند! تو جبرئیل هستی". پس از آن او را ندیدند».

مراد از عمود نور در روایات

اینکه منظور از نور الهی در این روایات چیست، معلوم نیست. ولى بعضى از راویان، نور الهى را به "ملک" تعبیر کرده‌اند: محمد بن عبسى بن عبید مى‌گوید: من و ابن‌فضال نشسته بودیم، یونس وارد شد و گفت: من خدمت امام رضا (ع) رسیدم و به او گفتم: قربان شما شوم! مردم درباره عمود، سخن بسیار گفته‌اند. امام به من فرمود: اى یونس! نظر تو درباره آن چیست؟ نظرت این است، یک عمود آهنى است که براى صاحب تو برافرازند؟! عرض کردم: نمى‌دانم. فرمود: عمود، فرشته‌اى است که بر هر شهرى گماشته شده است و خدا به وسیله او کردار آن شهرها را مى‌رساند.»

بنابراین اگر منظور از نور الهى، ملک یا روح‌القدس باشد، نمی‌توان آن را منبع جداگانه‌اى براى علم امام دانست. بلکه همان القای روح القدس است. به عبارتی دیگر عمود نور امری جدا از امام نیست؛ بلکه ویژگی و توانی در امام است که خداوند آن را برای احتجاج بر خلقش برای امام فراهم نموده است؛ مانند روایتی که پس از اشاره به وجود منار نور می‌فرماید: «فَبِهَذَا يَحْتَجُ‏ اللَّهُ‏ عَلَى‏ خَلْقِه» علامه مجلسی ذیل این روایت، ضمیر اشاره منفصل "هذا" را به خود امام برمی‌گرداند و صحیح هم همین است. با توجه به این جملیه، اگر منار یا عمود نور را امری جدا از امام بدانیم، احتجاج الهی به امام صحیح نخواهد بود. علامۀ مجلسی می گوید: "نامیده شدن ملک با عنوان عمود، استعاره است؛ گویی ملک عمودی از نور است که امام در آن نظر می‌کند. همچنین ممکن است این تشبیه به این دلیل صورت گرفته که اعتماد امام در کشف امور، به ملک است.

در مجموع آنچه از روایات به دست می آید، دو چیز است:

1. این ستون نور، به طور مستقل، منبع علم نیست؛ بلکه تمثیلی برای منبع الهامی علم امام(ع) است که هرگاه خداوند بخواهد، با آن، امام را آگاه می‌کند. یعنی بر اساس برخی از روایات، عمود نور امری جداپذیر از امام نیست، بلکه ویژگی و توانایی در امام است که خداوند آن را برای احتجاج بر خلقش برای امام فراهم کرده است.
2. اما برخی روایات دیگر عمود نور را در کنار روح قدسی و مخصوص امام معرفی نموده اند مانند: امام رضا (ع) فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَيَّدَنَا بِرُوحٍ مِنْهُ مُقَدَّسَةٍ مُطَهَّرَةٍ لَيْسَتْ بِمَلَكٍ لَمْ تَكُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَى إِلَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ وَ هِيَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنَّا تُسَدِّدُهُمْ وَ تُوَفِّقُهُمْ وَ هُوَ عَمُودٌ مِنْ‏ نُورٍ بَيْنَنَا وَ بَيْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل»
3. ثمره و نتیجۀ وجود عمود نور برای امام، مشاهده و توان دیدن اعمال انسان‌هاست. تعابیری مانند: "یعرف به الضمیر"، "یشرف به علی اهل الارض"، "کل ما احتاج الیه لدلاله اطلع علیه"، "لا یستر منها شیء" و ... توهم مشاهده صرف بدون آگاهی و علم از حقیقت اعمال و نیت ها را باطل می نماید.

پرسش‌های وابسته

• رابطه عمود نور با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)
• رابطه عمود نور با علم معصوم چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• علم معصوم
• علم غیب معصوم

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.

منابع

1. سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه
2. نقوی، سید انیس‌الحسن، علم غیب ائمه معصومین(ع)
3. هاشمی، سید علی، شهود یکی از روش‌های علم‌آموزی ائمه
4. نادم، حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد
5. شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن
6. شاکر، محمد تقی، چیستی عمود نور
7. گنجی، حسین، امام شناسی
8. اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه
9. رحمان ستایش، محمد کاظم، شهیدی، روح الله، بازشناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم
10. امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام
11. افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد

پانویس