آداب خوردن و آشامیدن در معارف و سیره نبوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث آداب خوردن و آشامیدن است. "آداب خوردن و آشامیدن" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آداب خوردن و آشامیدن در قرآن - آداب خوردن و آشامیدن در حدیث - آداب خوردن و آشامیدن در اخلاق اسلامی - آداب خوردن و آشامیدن در معارف و سیره نبوی

مقدمه

• رسول خدا(ص) در قرآن کریم، بهترین سرمشق زندگی برای مؤمنان به خدا و روز قیامت معرفی شده است؛ به این دلیل، هر مسلمانی مشتاق است از رفتار پیامبر خویش و آداب شخصی و اجتماعی و دیگر شئون زندگی وی آگاهی یابد تا به مدد الگوپذیری از خصال و خلقیات نیکوی این انسان کامل از برکت این اوصاف پسندیده در زندگی شخصی بهره‌مند شود.

آداب خوردن

• پیامبر خدا(ص) در خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها به مقدار کم آن بسنده می‌‌کرد و تنها به مقدار ضرورت و رفع گرسنگی از آنها بهره می‌‌گرفت؛ ایشان هیچ گاه غذای خاصی درخواست نمی‌کرد و هر آنچه حاضر بود، می‌‌خورد و آنچه از غذا و نوشیدنی برایش آماده می‌‌کردند، می‌‌پذیرفت .
• خاتم انبیا(ص) در استفاده از خوردنی‌های مباح سختگیر نبود و هر آنچه از غذا در خانه بود، می‌‌خورد؛ اگر خرمایی می‌‌یافت، آن را می‌‌خورد و اگر نان یا شوائی به دست می‌‌آورد، از آن استفاده و اگر شیری هم می‌‌یافت، بدان اکتفا می‌‌کرد. هیچ گاه نانش از سبوس خالی نبود و تا زنده بود، از نان گندم و جو، سیر نخورد، و پیوسته گرسنه بود و چیزی برایش محبوب‌تر از آن نبود که همیشه گرسنه و ترسان از خدای متعال باشد.
• ایشان لاغرترین اهل دنیا و از جهت خوردن، گرسنه‌ترین آنها بود. تا گرسنه نمی‌شد، غذا نمی‌خورد و می‌‌فرمود: "ما گروهی هستیم که تا گرسنه نشویم، نمی‌خوریم و چون خوردیم، پیش از سیر شدن، از غذا دست می‌کشیم". عائله‌اش بسیار بود؛ و هیچ گاه پیش نیامد که سفره‌ای در خانه‌اش جمع شود و غذایی در آن مانده باشد.
• روی زمین می‌‌نشست و غذا می‌‌خورد و تا زنده بود، چون ثروتمندان بر سر سفره رنگین غذا نخورد. هنگام خوردن به چیزی تکیه نمی‌داد و می‌‌فرمود: "در حال تکیه‌دادن غذا نمی‌خورم". هنگام غذا خوردن، پاهای خود را جمع می‌‌کرد و مثل نمازگزار، حالت تشهد به خود گرفته، بر ران چپ تکیه می‌‌کرد و می‌‌فرمود: "من، بنده هستم و مانند بندگان غذا می‌‌خورم و مانند آنان می‌‌نشینم".
• در خوراک بر غلامان و کنیزان خود برتری نداشت و هر آن‌چه آنان می‌‌خوردند، او نیز می‌‌خورد و هیچ گاه در سفرهاش دو نوع غذا دیده نشد؛ مگر آنکه یکی را می‌‌خورد و دیگری را در راه خدا صدقه می‌داد. هرگز غذایی را مذمت نمی‌کرد؛ اگر دوست داشت از آن می‌‌خورد و اگر دوست نداشت، از آن عیبجویی نمی‌کرد. هرگاه خود، غذایی را نمی‌خورد، دیگری را از خوردن آن منع نمی‌کرد. پیش از غذا و پس از آن، دستش را می‌‌شست یا وضو می‌‌گرفت و پس از خوردن گوشت، این کار را با دقت بیشتری انجام می‌‌داد و می‌‌فرمود: "خجستگی و برکت غذا در وضوی پیش و پس از خوردن شماست".
• محبوب‌ترین غذا برایش غذایی بود که افراد بسیاری بر سر سفره بنشینند؛ در حد امکان، تنها غذا نمی‌خورد و می‌‌فرمود: "برای خوردن، دور هم جمع شوید که خجستگی و برکت در این کار است". اگر در میان جمعی غذا می‌‌خورد، اول از همه شروع می‌‌کرد و آخر از همه از خوردن دست می‌‌کشید تا همگان از غذا به خوبی بهره‌مند شوند.
• شروع خوردن رسول خدا(ص) با نمک بود و دیگران را نیز بدین کار توصیه می‌‌کرد. هنگام برداشتن لقمه از سه انگشتش کمک می‌‌گرفت و مردم را از خیره‌شدن به صورت یکدیگر در هنگام غذا خوردن بازمی داشت؛ به خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها فوت نمی‌کرد و دیگران را نیز از این کار نهی می‌‌کرد. غذای داغ نمی‌خورد و می‌‌فرمود: "خداوند، آتش را به ما نخورانیده است، غذای داغ برکت ندارد؛ پس، آن را سرد کنید".
• از آن‌چه برابرش بود، می‌‌خورد. پس از خوردن هر غذایی و نوشیدن هر آبی می‌‌فرمود: «اللَّهُمَ بَارِكْ لَنَا فِيهِ وَ أَطْعَمَنَا خَيْراً مِنْه!» و چون شیر میل می‌‌کرد، می‌‌فرمود: «اللَّهُمَ بَارِكْ لَنَا فِيهِ وَ زِدْنَا مِنْهُ» همچنین روایت شده است که هرگاه غذایی را نزدش می‌آوردند: می‌‌فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ حَمْداً كَثِيراً طَيِّباً مُبَارَكاً فِيهِ غَيْرَ مُوَدَّعٍ و لا مُسْتَغْنًى عَنْهُ رَبَّنا».
• پس از خوردن غذا اگر در جایی مهمان بود، برای صاحب‌خانه دعا می‌‌فرمود. پس از خوردن غذا ظرفش را تمیز می‌‌کرد و می‌‌فرمود: "ته‌مانده غذا پربرکت‌ترین قسمت آن است". از پرخوری و پرنوشی برحذر می‌‌داشت و می‌‌فرمود: "دل‌هایتان را با زیاد خوردن و زیاد نوشیدن نمیرانید؛ دل‌ها همانند کشتزاران‌اند که هرگاه آب، بسیار شود، می‌‌میرند". شب‌ها پس از نماز عشا شام می‌‌خورد و می‌‌فرمود: "خوردن شام را ترک نکنید؛ زیرا باعث خرابی بدن است". به آرامش و راحتی بدن در زمان غذا خوردن اهمیت می‌‌داد و می‌‌فرمود: "هنگام خوردن، کفش‌هایتان را در آورید که مایه آسایش شماست".
• غذایش بیشتر آب و خرما بود و به حلوا و عسل نیز علاقه‌ای وافر داشت. سرکه و خرما را بسیار دوست می‌‌داشت و آن را از بهترین غذاها می‌‌شمرد. همواره خرما و شیر را می‌‌ستود و آن دو را "خوردنی‌های پاکیزه" می‌‌دانست. درباره شیر می‌‌فرمود: «لَيْسَ يُجْزِي مَكَانَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ غَيْرُ اللَّبَنِ»؛ جانشینی بهتر و کامل‌تر از شیر برای غذا و نوشیدنی یافت نمی‌شود".
• دوست‌داشتنی‌ترین غذا برایش گوشت بود و آن را سرور غذاهای دنیا و آخرت می‌دانست و از میان گوشت‌ها گوشت سردست و کتف را بیشتر می‌‌پسندید و می‌‌فرمود: «إِنَ أَطْيَبَ اللَّحْمِ لَحْمُ الظَّهْرِ». به کدو علاقه بسیار داشت و به عایشه می‌‌فرمود: "ای عایشه، هرگاه در دیگ غذا می‌‌پزید، کدو در آن بسیار بریزید که دل غمگین را شاد می‌‌کند". کشمش یا خرما را در آب تمیز خیسانده، سپس از آن استفاده می‌‌کرد.
• در میان سبزی‌ها، کاسنی، ریحان کوهی و کلم را دوست داشت و از سیر، تره و پیاز اجتناب می‌‌کرد؛ غذایی را که در آن سیر بسیار داشت، نمی‌خورد تا مردم را با بویش آزرده خاطر نکند. به روغن زیتون علاقه داشت و می‌‌فرمود: «كُلُوا الزَّيْتَ وَ ادَّهِنُوا بِهِ فَإِنَّهُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَة» روغن زیتون بخورید و آن را [برای شفا] به بدن بمالید؛ به درستی که درخت زیتون، درختی خجسته است.
• از میان میوه‌های تازه؛ هندوانه، خربزه و انگور را بیش از همه دوست داشت. خربزه را با نان و شکر و بسیاری اوقات با خرما میل می‌‌کرد و می‌‌فرمود: "خربزه را گاز بزنید و تکه تکه نکنید. خربزه، میوه‌ای است خجسته، پاکیزه کننده دهان، تقویت کننده قلب، سفید کننده دهان و خشنود کننده خداوند؛ بوی خوشش از عنبر و آبش از کوثر و گوشتش از بهشت و لذتش از مینو و خوردن آن، عبادت است".
• انار را دوست می‌‌داشت و در خوردن آن کسی را با خود شریک نمی‌کرد. به خوردن "به" سفارش، و آن را جلادهنده قلب و تقویت کننده بدن معرفی می‌‌کرد. خیار را همراه نمک و خرما میل می‌‌کرد. به میوه‌های نوبر علاقه داشت و دیگران را هم به خوردن میوه‌های نوبرانه سفارش می‌‌کرد و در میان میوه‌های نوبر به خوردن انار و ترنج بیشتر تأکید داشت. چون میوه تازه‌ای برایش می‌‌بردند، آن را می‌‌بویید و بر چشم می‌‌نهاد و می‌‌فرمود: "خداوندا! چنان که اول میوه را در حال سلامتی و عافیت به ما دادی، تا آخر، آن را همچنان در عافیت و سلامت نگهدار!".

 

آداب آشامیدن

• رسول خدا(ص) آب را بهترین آشامیدنی می‌‌دانست و همواره می‌‌فرمود: "عالی‌ترین نوشیدنی‌ها در دنیا و آخرت، آب است". هنگام آشامیدن، بسم‌الله می‌‌گفت و پس از نوشیدن یکی دو جرعه، اندکی درنگ می‌‌فرمود و خدا را می‌‌ستود. سپس بار دیگر با گفتن بسم‌اللّه به نوشیدن می‌‌پرداخت و این کار را تا سه بار تکرار می‌‌فرمود و در پایان نیز الحمدلله می‌‌گفت. سپس اضافه آن آب یا شربت را در صورت درخواست، برای استفاده به نفر سمت راستش می‌داد.
• هنگام آشامیدن، نفس نمی‌کشید و اگر می‌‌خواست نفس بکشد، ظرف آب را از دهانش دور نگه می‌‌داشت . از و ظروف شکسته، آب نمی‌نوشید. در کاسه‌های چوبی، چرمی وسفالی آب می‌‌نوشید و نوشیدن آب و شربت را در پیاله شامی خوش داشت. گاه با کف دست آّب می‌نوشید و می‌‌فرمود: "ظرفی پاکیزه‌تر از دست نیست". هرگاه غذایی چرب می‌‌خورد، کمتر آب می‌‌نوشید و چون از ایشان می‌‌پرسیدند که چرا کم آب می‌‌نوشید، می‌‌فرمود: "برای این غذا کم‌نوشیدنِ آب، بهتر است".

خوردن و آشامیدن

آن حضرت به خوردن نوع خاصی از غذا مقید نبود. «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يَأْكُلُ كُلَّ الْأَصْنَافِ مِنَ الطَّعَامِ». آن حضرت هیچ‌گاه از غذا بدگویی نمی‌کرد و آن را، نوعی ناسپاسی در برابر نعمت الهی می‌دانست: «مَا ذَمَّ طَعَاماً قَطُّ كَانَ إِذَا أَعْجَبَهُ أَكَلَهُ وَ إِذَا كَرِهَهُ تَرَكَهُ وَ لَا يُحَرِّمُهُ عَلَى غَيْرِهِ».

ایشان ظرف غذا را با انگشتان مبارکش پاک می‌کرد و می‌فرمود: «برکت غذای آخر ظرف بیشتر است». هرگاه طعام و سفره را در مقابل حضرت می‌نهادند، ابتدا ﴿بِسْمِ اللَّهِ﴾ می‌گفت؛ آنگاه چنین دعا می‌کرد: «اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا نِعْمَةً مَشْكُورَةً تَصِلُ بِهَا نِعْمَةَ الْجَنَّةِ».

امام صادق(ع) می‌فرماید: «آن حضرت از آغاز بعثت تا دم مرگ، هرگز درحال تکیه دادن غذا نخورد». رسول خدا(ص) در آغاز و پایان غذا خوردن و آب نوشیدن ﴿بِسْمِ اللَّهِ﴾ و ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾ می‌گفت. هرگاه آب می‌نوشید، آب را به صورت مکیدن می‌نوشید، نه با یک نفس و به صورت بلعیدن و می‌فرمود: «درد کبد، از بلعیدن آب به یک نفس پدید می‌آید». ابن مسعود می‌گوید: «حضرت رسول، آب را با سه نفس می‌نوشید، نه یک‌سره و پیوسته و در هر بار ﴿بِسْمِ اللَّهِ﴾ می‌گفت و در پایانش خدا را شکر می‌کرد». ابن عباس نیز روایت کرده که آن حضرت را دیده که با دو نفس آب می‌خورد. رسول خدا(ص) گاه در ظرف‌های بلوری که از شام می‌آوردند، آب می‌نوشید. گاهی نیز در کاسه‌های چوبی یا سفالی و زمانی در مشت‌های خویش آب می‌نوشید و می‌فرمود: «هیچ ظرفی به گوارایی دست نیست». گاهی هم از دهانه مشک آب می‌نوشید. گاهی ایستاده، گاهی سواره و در هر ظرفی که پیش می‌آمد. شربت خنک را هم دوست داشت، ولی می‌فرمود: «سَيِّدُ الْأَشْرِبَةِ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ الْمَاءُ».

امام حسین(ع) فرموده است: رسول خدا(ص) وقتی غذایی می‌خورد، می‌گفت: بارخدایا! در آن به ما برکت عطا کن و بهتر از آن را روزی ما گردان. هنگامی که شیر یا شربتی می‌نوشید، می‌گفت: بارخدایا! در آن به ما برکت عطا کن و از آن روزی ما گردان.

حضرت امام رضا(ع) فرمود: رسول خدا(ص) فرمود: برترین خوردنی اهل دنیا و آخرت، گوشت است و پس از آن، برنج. و فرمود: شربت عسل را هر کس به شما تعارف کرد، رد نکنید. فرمود: انار بخورید که هر دانه آن در معده قرار می‌گیرد، دل را روشن می‌سازد و شیطان را چهل روز بیرون می‌راند. و فرمود: سرکه، نان خورش نیکویی است. خانواده‌ای که سرکه داشته باشند، فقیر نمی‌شوند. و فرمود: بر شما باد به روغن زیتون که آن تلخی صفرا و سودا را می‌گشاید و بلغم را می‌برد و عصب را قوی می‌سازد و بیماری را برطرف می‌کند و اخلاق را نیکو و وجود (یا نَفَس) را پاکیزه و غم را برطرف می‌سازد. و فرمود: برترین خوراک دنیا و آخرت، گوشت است و برترین نوشیدنی دنیا و آخرت، آب است و من سرور فرزندان آدمم و فخر نمی‌کنم.

پیامبر اکرم(ص) سرکه و روغن زیتون را بیشتر از نان خورش‌ها دوست می‌داشت. یک بار بر ام سلمه وارد شد و آن بانو پاره نانی خدمت پیامبر آورد. پیامبر فرمود: خورشی داری؟ عرض کرد: نه، ای رسول خدا، جز سرکه چیزی ندارم. فرمود: «سرکه، خورش خوبی است. خانه‌ای که در آن سرکه باشد، بی‌چیز نیست».

پیامبر اکرم(ص)، خربزه را با شکر و با خرما می‌خورد و خوردن هندوانه را نیز با خرما دوست داشت و از سبزی‌ها، ریحان را دوست داشت و از نگاه کردن به ترنج سبز و سیب سرخ خوشش می‌آمد. روزی غذایی داغ برای پیامبر آوردند. حضرت فرمود: خداوند آتش را طعام ما نساخته است. بگذارید خنک و قابل خوردن شود که غذای داغ، بی‌برکت است و شیطان در آن بهره‌ای دارد. گفته‌اند: پیامبر شامگاه پنج شنبه در مسجد قبا روزه‌اش را گشود و فرمود: آیا چیزی برای نوشیدن هست؟ اوس بن خولی الانصاری قدح بزرگی از شربت شیر و عسل برای ایشان آورد. پیامبر آن را چشید و از دهان دور کرد و فرمود: این دو نوشیدنی است؛ یکی از آنها کافی است. من آن را نمی‌خورم و بر دیگران حرام هم نمی‌کنم، ولی خودم برای خدا فروتنی می‌ورزم و هرکس برای خدا فروتنی کند، خدا او را بالا می‌برد و هر کس تکبر کند، خداوند او را پایین می‌کشد و هر کس در معاش به اقتصاد و میانه‌روی عمل کند، خدا به او روزی می‌بخشد و هر کس تبذیر و زیاده‌روی کند، خدا او را محروم می‌سازد و هر کس از مرگ بسیار یاد کند، خدا او را دوست می‌دارد.

منابع

1. موسوی بردکشکی، سید جواد و حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. اسحاقی، سید حسین، کانون محبت