عطاء بن سائب ثقفی کوفی
مقدمه
«ابو محمد»[۱] عطاء بن سائب ثقفی کوفی[۲] یکی از مفسران تابعی است و شاهد تابعی بودن وی این است که به گفتۀ ذهبی، عطاء بن سائب بن زید ثقفی - ابو زید کوفی - یکی از دانشمندان تابعی است. از عبدالله بن ابی اوفی، انس و غیر آنها روایت کرده است [۳] و دلیل مفسر بودن وی، آرا و روایات تفسیری فراوانی می‌باشد که در تفاسیر از او نقل شده است[۴]. بیشتر مطالب تفسیری نقل شده از وی، از سعید بن جبیر یا از ابن عباس به واسطۀ سعید بن جبیر است[۵].[۶]
وثاقت
رجال‌شناسان شیعه در توثیق و تضعیف وی سخنی ندارند. آیت‌الله خویی نیز فرموده است: عطاء توثیق نشده است[۷]. اما رجال‌شناسان اهل تسنن برخی او را توثیق کرده‌اند و برخی بین حدیث قدیم و حدیث آخر عمر وی تفصیل داده‌اند؛ حدیث قدیم وی را معتبر و حدیث آخر عمر وی را بی‌اعتبار دانسته‌اند. از حماد بن زید نقل شده که ما به نزد ایوب آمدیم ایوب گفت: نزد عطاء بن سائب بروید، او از کوفه آمده و ثقه است.
از احمد بن حنبل نقل شده که دربارۀ وی گفته است: ثقه است؛ ثقه است؛ مرد شایسته‌ای است. در سخن دیگری که از احمد نقل شده، گفته است: کسی که در قدیم از او چیزی شنیده باشد، صحیح است و کسی که به تازگی از او شنیده باشد، اعتبار ندارد. از نسائی نقل شده که گفته است: در حدیث قدیمش ثقه می‌باشد، وی تغییر کرده است[۸]. در علل احمد آمده است: دربارۀ عطاء بن سائب از یحیی سؤال کردم، گفت: اختلاط کرده (به‌هم آمیخته است) کسی که قبل از اختلاط از او شنیده باشند، نیکو است و کسی که بعد از اختلاط شنیده باشد، اعتبار ندارد[۹].[۱۰]
مذهب
آیت‌الله خویی فرموده است: عطا از امام علی بن الحسین(ع) روایت کرده است که فرمود: «إِذَا كُنْتُمْ فِي أَئِمَّةِ جَوْرٍ فَاقْضُوا فِي أَحْكَامِهِمْ وَ لَا تَشْهَرُوا أَنْفُسَكُمْ فَتُقْتَلُوا وَ إِنْ تَعَامَلْتُمْ بِأَحْكَامِنَا كَانَ خَيْراً لَكُمْ»؛ این روایت دلالت می‌کند عطاء بن سائب شیعه بوده است و از اینکه دانشمندان اهل تسنن گفته‌اند وی در حدیث قدیمش ثقه است، ولی اختلاط و تغییر کرده است، معلوم می‌شود وی در سابق از اهل تسنن بوده، ولی مستبصر (و شیعه) شده است[۱۱]. این استدلال ضعیف و غیر قابل اعتماد است؛ زیرا روایتی را که نقل کرده، سندش ضعیف است؛ زیرا - همان‌گونه که خود ایشان فرموده‌اند - طریق صدوق به عطاء بن سائب به واسطۀ حسین بن احمد ضعیف است [۱۲] و در نتیجه، محرز نیست که عطا چنین روایتی را از امام علی بن الحسین(ع) روایت کرده باشد. اختلاط و تغییری که دانشمندان اهل تسنن درباره وی ذکر کرده‌اند نیز معلوم نیست که منظور تغییر از مذهب تسنن به مذهب تشیّع باشد، شاید منظور تغییر حافظه و ابتلا به سوء حافظه باشد؛ همان‌گونه که برخی از آنان به آن تصریح کرده‌اند. ذهبی از ابو حاتم نقل کرده که دربارۀ وی گفته است: در قدیم، قبل از آنکه اختلاط کند، جایگاه او صدق و راستی بوده است؛ سپس حفظ او تغییر کرده و در حدیث وی به‌هم آمیختن‌های فراوانی است[۱۳]؛ بنابراین، شیعه بودن وی محرز نیست؛ هم‌چنان‌که وثاقت وی نیز نامعلوم است؛ اما به روایات قدیم وی در مقابل اهل تسنن می‌توان استدلال کرد.[۱۴]
منابع
پانویس
- ↑ کنیه‌اش را ابو زید، ابو السائب و ابو زید نیز گفته‌اند (ر.ک: ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۷، ص۱۸۳).
- ↑ ابن عماد و برخی دیگر سال وفات او را ۱۳۶ ه. ق گفته‌اند (ر.ک: ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب، ج۱، ص۱۹۵؛ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۷، ص۱۸۵)، ولی تاریخ وفات او را ۱۳۷، ۱۳۳ و ۱۳۴ نیز گفته‌اند (ر.ک: ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۷، ص۱۸۴ و ۱۸۵).
- ↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ج۳، ص۷۰. ابن عماد نیز گفته است: قال فی المغنی عطاء ابن السائب تابعی مشهور... (ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب، ج۱، ص۱۹۴ و ۱۹۵) روایت وی از انس را که یکی از صحابه است، ابن حجر نیز خبر داده است (ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۷، ص۱۸۳).
- ↑ برنامه رایانه‌ای معجم فقهی موارد ذکر عطاء بن السائب در تفاسیر شیعه و سنّی را ۴۰۰ مورد در ۸۶ جلد گزارش می‌دهد.
- ↑ ر.ک: طبری، جامع البیان، ج۱، ص۹۳، ح۱۵۸ و ۱۵۹ (تفسیر ﴿الْعَالَمِينَ﴾ سوره حمد، آیه ۲)، ص۱۱۹، ح۲۳۹ (تفسیر «الم» سوره بقره، آیه ۱)، ص۴۷۴، ح۱۵۹۵ و ص۳۸۳، ح۳۹۹ و ص۳۸۴، ح۴۰۰ و ۴۰۱ و ج۲، ص۱۶۲، ح۷۸۹ و ص۲۸۷، ح۹۲۱.
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۰۹.
- ↑ خویی، معجم الرجال الحدیث، ج۱۱، ص۱۴۴.
- ↑ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۷، ص۱۸۳ و ۱۸۴.
- ↑ ابن حنبل، العلل و معرفة الرجال، ج۳، ص۲۹.
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۰۹-۲۱۰.
- ↑ خویی، معجم الرجال الحدیث، ج۱۱، ص۱۴۴ و ۱۴۵.
- ↑ خویی، معجم الرجال الحدیث، ج۱۱، ص۱۴۴.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۶، ص۱۱۲ و ۱۱۳.
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۱۰.