آیا کمک خواستن از غیر خداوند لازمه‌اش شرک به خداوند است؟ (پرسش)

آیا کمک خواستن از غیر خداوند لازمه‌اش شرک به خداوند است؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث شیعه است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی شیعه مراجعه شود.

آیا کمک خواستن از غیر خداوند لازمه‌اش شرک به خداوند است؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ شیعه
مدخل اصلی	توسل
مدخل وابسته	شرک
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

پاسخ نخست

رستم‌نژاد

حجت الاسلام و المسلمین مهدی رستم‌نژاد، در کتاب «پاسخ به شبهات وهابیان علیه شیعه» در این‌باره گفته است:

«این مسئله - که یکی از زیرشاخه‌های موضوع توسل است- در چند نکته قابل بررسی است:

نکته نخست: اصل کمک کردن و کمک خواستن یکی از اصول بنیادین اجتماعی است که به عنوان اصل تعاون و همکاری در اسلام شناخته می‌شود. خداوند، انسان را به گونه‌ای آفرید که به کمک و یاری همنوع خود نیازمند است و بر اثر همین نیازمندی است که نظام زندگی اجتماعی انسان سامان می‌یابد. قرآن با اشاره به اصل تسخیر و تسخّر بین انسان‌ها، حکمت اختلاف استعدادها و ظرفیت‌ها را، تحقق همین اصل تعاون می‌داند که با آن، رابطه تعاملی و همکاری متقابل شکل می‌گیرد. قرآن می‌فرماید: وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا. روشن است که به خدمت گرفتن یکدیگر، همان کمک کردن و کمک خواستن از یکدیگر است؛ از این رو قرآن ذوالقرنین را می‌ستاید و از قول وی نقل می‌کند که در ساختن سدّ از قومش طلب یاری کرد، وی گفت: مَا مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ.

همچنین خداوند به مسلمانان دستور می‌دهد اگر مسلمانان غیر مهاجر از شما طلب کمک کردند، به یاری آنان بشتابید وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ. قرآن از پیرو موسی(ع) نقل می‌کند که وی برای غلبه بر دشمنش از موسی(ع) طلب یاری کرد فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ. این آیات و دیگر آیات مشابه نشان می‌دهند که استعانت‌طلبیدن از غیر خدا آن‌گونه که وهابیان تصور می‌کنند، موجب شرک نیست بلکه یکی از اصول عقلایی است که هم در سیره پیامبران بوده است و هم در یک زندگی اجتماعی گریزی از آن نیست.

نکته دوم: آیه إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ هیچ منافاتی با استعانت از غیر خدا ندارد. شاهدش آن است که همین قرآنی که می‌فرماید: إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (فقط از تو طلب یاری می‌کنم) در جای دیگر، دستور می‌دهد از صبر و نماز، طلب یاری کنید. قرآن می‌فرماید: وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ. روشن است که نماز و صبر، از افعال انسان است و کمک خواستن از اینها، کمک خواستن از خدا نیست؛ ولی خداوند به آن امر کرده است. از این مطلب استفاده می‌شود که هر کمک خواستن از غیر خدا، مستلزم شرک نیست، بلکه چه بسا از غیر خدا هم می‌توان استعانت جست و در عین حال از مسیر توحید خارج نشد.

نکته سوم: در این گونه مباحث مهم این است که باید ملاک شرک و توحید را به درستی شناخت تا بر اساس آن، کارها را سنجید. از قرآن استفاده می‌شود که ملاک شرک و توحید، کمک خواستن یا کمک نخواستن از غیر خدا نیست، بلکه ملاک آن مستقل دیدن یا غیرمستقل دیدن وسائط است؛ یعنی اگر استعانت از غیر خدا با این اعتقاد باشد که کمک کننده، خود بی‌نیاز از خداست و به صورت مستقل، انسان را یاری می‌کند، چنین کمک خواستنی بی‌تردید «شرک» است، حتی اگر چنین اعتقادی در امور طبیعی هم باشد، باز شرک است؛ مثلاً اگر کسی اعتقاد داشته باشد که خورشید بدون اذن خدا، مستقلاً نور و حرارت می‌دهد یا زمین بدون اذن خدا و بی‌نیاز از خدا، سرسبزی و حیات می‌بخشد، چنین اعتقادی شرک است؛ ولی اگر استعانت از غیر خدا، به معنی یاری خواستن از نیرویی باشد که خدا در اختیار آن غیر قرار داده، بی‌گمان چنین استعانتی نه تنها شرک نیست بلکه عین توحید است؛ زیرا خداوند چنین خواسته است که فیض خویش را از رهگذر سلسله اسباب و مسببات به انسان محتاج برساند؛ البته روشن است که هیچ سببی از اسباب - چه طبیعی و چه غیر طبیعی- در اثربخشی خویش استقلالی از خود ندارد.

نکته چهارم: اگر ملاک شرک و توحید به درستی شناخته شود، دیگر وجود و عدم آن در اختیار انسان نیست؛ یعنی نمی‌توان قسمتی از آن را پذیرفت و قسمتی دیگر را نپذیرفت. در بحث مورد نظر، ملاک شرک و توحید همان اعتقاد به استقلال یا عدم استقلال وسائط و اسباب است. دیگر نمی‌توان حیات و ممات افراد را بی‌دلیل دخیل دانست. بر این اساس، اگر همان پیرو موسی(ع)، که از آن حضرت کمک خواست، او را مستقل در امداد خویش بداند، دچار شرک شده است، خواه در حیات دنیوی موسی(ع) باشد یا پس از ممات وی و اگر موسی(ع) را مستقل در امداد نداند، عین توحید است باز فرقی نمی‌کند که موسی(ع) در حال حیات باشد یا از دار دنیا رفته باشد؛ زیرا مهم، وجود یا عدم وجود ملاک شرک است نه چیز دیگر. به عبارت دیگر، در هیچ آیه و روایت صحیحی، حیات و ممات به عنوان ملاک شرک و توحید شناخته نشده است. آنچه از آیات و روایات در باب ملاک شرک و توحید استفاده می‌شود و عقل هم همان را تأیید می‌کند، همان اعتقاد به استقلال و عدم استقلال وسائط و اسباب است نه حیات و ممات. بنابراین، یاری خواستن از اولیایی که از دار دنیا رحلت کرده‌اند، خصوصاً با توجه به مسئله حیات برزخی که مورد تأیید قرآن است، تا زمانی که آنان را مستقل در تأثیر ندانیم، هیچ ارتباطی با شرک ندارد. از آنجا که مسئله حیات برزخی پیش از این، در بحث «صدا زدن اموات» به صورت کامل‌تر تبیین شده است، در این جا به همین مقدار اکتفا می‌شود.

نکته پنجم: اما این که شیعیان در حال انجام کارهایی چون برخاستن از جا، کلمه «یا علی» را بر زبان جاری می‌سازند، شاید این کار بازتاب عملکرد زشت معاویه و بنی امیه بود که هنگام برخاستن، آن حضرت را سبّ می‌کردند. ابن عساکر می‌نویسد: كان لا يقوم أحد من بني أمية الا سب عليا؛ «هرگاه شخصی از بنی امیه برمی‌خاست، علی را مورد سب قرار می‌داد». بازتاب چنین عملی موجب شد تا شیعیان برای کاستن از فضاحتی که دشمنان امیرمؤمنان(ع) آن را به بار آورده بودند، اقدامی متناسب با آن انجام دهند. افزون بر این که یاد علی(ع) در هر موقعیت بنابر فرموده پیامبر اکرم(ص) خودش عبادت است. پیامبر(ص) می‌فرماید: «ذِكْرُ عَلِيٍّ عِبَادَةٌ»؛ «یادکرد نام علی خودش عبادت خداست».

کمک خواستن از دیگران، هیچ منع شرعی و عقلی ندارد. اعتقاد به استقلال وسائط و اسباب یا عدم استقلال آن، ملاک توحید و شرک است که در قرآن آمده است. صِرف استمداد جستن از اسباب و وسائط، ارتباطی با مسئله شرک ندارد».