ابوالفتح کراجکی (پدیدآورنده)
ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کراجکی خیمی؛ کراجک به خیمه بافی گفته می‌‌شد؛ ازاین رو وی را کراجکی و خیمی لقب داده‌اند. [۱] ولی دلیل این انتساب روشن نیست. ابوالفتح کراجکی دانشمند جلیل‌القدر، فقیه برجسته، محدث موثق و مورد اعتماد، متکلم بزرگ، [۲] اصولی توانمند، منجم، پزشک، نحوی، لغت دان و عالم بزرگ و مشهور امامیه در دوره خود و از شاگردان برجسته سید مرتضی بود. [۳] زادگاه و تاریخ ولادت وی دقیقاً روشن نیست؛ اما چون در رمله، شهری در فلسطین سکونت داشت، [۴] قاعدتاً باید در همین شهر زاده شده و رشد کرده باشد؛ همچنین به دلیل روایت از هارون بن موسی تلعکبری[۵] باید مدت‌ها پیش از آن به دنیا آمده باشد.
| ابوالفتح کراجکی (قاضی ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کراجکی طرابلسی) | |
|---|---|
 | |
| لقب | ابوالفتح کراجکی |
| تاریخ درگذشت | ۴۴۹ ق |
| آرامگاه | جنوب لبنان |
| محل زندگی | لبنان |
| ملیت | لبنانی |
| زبان | عربی |
| پیشه | مرجع تقلید |
| منصب | محدث، فقیه، متکلم |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه اثناعشری |
| اطلاعات علمی | |
| تحصیلات | اجتهاد |
| استادان | شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی، سلاّر بن عبدالعزیز، صیرفی بغدادی |
| شاگردان | عبدالرحمن خزایی نیشابوری، ابومحمد حبشی، حسین بن هبة الله طرابلسی |
| آثار | «کنز الفوائد» «التفضیل» «معدن الجواهر و ریاضة الخواطر» «الاستنصار فی النص علی ائمه الاطهار» «رساله فی تفضیل امیرالمؤمنین» «الکر و الفر فی الامامه» «رساله فی حق‌الوالدین» «اخبار الاحاد» «التعجب فی الامامه حسن» «مسئله فی المسح» «منهاج فی معرفه مناسک الحجاج» |
کراجکی پس از تحصیلات اولیه برای کسب علوم و معارف بیشتر و عمیق‌تر، به مناطق گوناگون از مصر تا حجاز سفر کرد و در شهرهای قاهره، حلب، بغداد و مکه از دانشمندان بزرگ شیعه و برخی اهل سنت بهره برد. [۶] شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی، سلار دیلمی، [۷] ابوعبدالله حسین بن عبدالله بن علی معروف به ابن واسطی، شریف ابومنصور احمد بن حمزه حسینی در رمله، ابوالعباس احمد بن اسماعیل بن عنان در حلب، ابوالمرجا محمد بن علی بن طالب بلدی در قاهره، [۸] ابوالصلاح حلبی در عین زربی، [۹] شریف ابوعبدالله محمد بن عبیدالله بن حسین بن طاهر حسینی، ابوعبدالله حسین بن محمد قمی و ابوالحسن طاهر بن موسی بن جعفر قمی از جمله استادانی هستند که کراجکی محضر درس آنان را درک کرده و روایت کرده است؛ [۱۰] همچنین در سال ۴۱۲ه در مکه کتاب ایضاح دقائق النواصب (مأة منقبه) فقیه امامی ابوالحسن محمد بن احمد بن علی بن حسن بن شاذان قمی را نزد خود ابن شاذان خوانده و از آن روایت کرده است. [۱۱] او فقیه شیعه ابوعلی مؤدب حسین بن احمد بن غالب حلبی را هم ملاقات کرده[۱۲] و با ابومحمد حسن بن عنبس بن مسعود بن سالم بن محمد بن شریک مرافقی دوستی داشته و می‌‌گوید گروه بسیاری از شیعیان از او عقاید امامیه را فرا می‌‌گرفتند. [۱۳]
کراجکی پس از سفرهای علمی و بهره‌گیری از دانش عالمان متعدد، جایگاه والایی در فقاهت و کلام امامیه به دست آورد و بسیاری از دانشمندان و علمای عصرش از او کسب علم کردند. [۱۴] کتاب‌های فراوانش گویای چیره دستی و گستره دانش او در حوزه‌های فقه، کلام، حدیث و تاریخ است. وی اهل مناظره با مخالفان و نمایندگان دیگر فرق نیز بوده[۱۵] و بعضی مناظره‌های او موجود است. [۱۶] قاضی ابن براج عبدالعزیز بن نحریر طرابلسی، [۱۷] حسن بن حسین بن بابویه جد منتجب الدین و سید ابوالفضل ظفر بن داعی بن مهدی علوی استرآبادی از شاگردان و راویان کراجکی می‌‌باشند. [۱۸] وی در نهایت پس از عمری تلاش علمی در دوم یا چهارم ربیع الآخر سال ۴۴۹ه در شهر صور درگذشت. [۱۹] برخی وفات او را در سال ۴۴۰ه آورده اند[۲۰] که درست نیست؛ چون در سال ۴۴۱ کتاب نوشته است.[۲۱]
آثار و تألیفات کراجکی عبارت‌اند از: الابانة عن المماثلة فی الاستدلال بین طریق النبوة و الامامه؛ الاستطراف فی ذکر ما ورد من الفقه (فی زمن الغیبة) فی الانصاف، آن را برای قاضی ابوالفتح عبدالحاکم نوشت، الاستنصار (الاستبصار / الانتصار) فی النص علی الائمة الاطهار، در این کتاب روایات شیعه و سنی در باب شمار امامان (ع) را آورده است؛ شرح الاستنصار؛ الاعلام بحقیقة ایمان (اسلام) امیرالمؤمنین و اولاده الکرام (ع)؛ البرهان علی صحة طول عمر الامام صاحب الزمان(ع)؛ البیان عن جمل اعتقاد اهل الایمان؛ التلقین لاولاد المؤمنین در طرابلس نوشت؛ تهذیب المسترشدین در باب عبادات شرعی که در طرابلس نوشت؛ شرح جمل العلم للمرتضی؛ القول البیّن فی وجوب المسح علی الرِجلین؛ کنز الفوائد، در حوزه‌های گوناگون علم که برای پسرعمویش نوشت؛ الکرب و الفرج (الکر و الفر) فی الامامه؛ معارضة الاضداد باتفاق الاعداد در باب امامت؛ النوادر؛ معدن الجواهر و ریاضة الخواطر در باب آداب و حکم روایت شده از پیامبر (ص)؛ معونة الفارض فی استخراج سهام الفرائض در باب ارث که در طرابلس برای برخی شیعیان نوشت؛ المنهاج فی معرفة؛ مناسک الحاج، مناسک کامل حج می‌‌باشد که برای صارم الدوله نگاشت؛ [۲۲] ما جاء علی عدد الاثنی عشر؛ موعظة العقل للنفس؛ المؤمن؛ المنازل؛ [۲۳] اخبار الآحاد؛ مسألة فی کتابة النبی (ص)؛ المزار؛ مختصر زیارة ابراهیم خلیل(ع)؛ الوزیری؛ جواب رسالة الاخوین در رد اشاعره و طعن آنان بر شیعه؛ [۲۴] التعریف بحقوق الوالدین (بوجوب حق الوالدین) که برای فرزندش نوشت؛ التعجب من اغلاط العامة فی مسأله الامامه (الاغلاط مما یرویه الجمهور)؛ تفضیل امیرالمؤمنین(ع)؛ وجوب الامامه؛ [۲۵] المعتمد فی الامامه؛ [۲۶] الرسالة الناصریة فی عمل لیلة الجمعة و یومها که برای ناصرالدوله امیر دمشق نوشت و شامل واجب، مستحب و آداب بود؛ الکافی فی الاستدلال بصحة الرؤیا و دخول النقص؛ الکافی بصحة القول برؤیة الهلال گویا این دو کتاب یکی است و آن را در مصر تألیف کرد؛ مختصر البیان عن دلالة شهر رمضان در شهر رمله برای قاضی القضات نوشت؛ رسالة فی الرد علی المنجمین؛ النجوم؛ کتاب فی النجوم و فی صحة انها دلالة علی الحادثات؛ روضة العابدین و نزهة الزاهدین (مأنس الراغبین) در باب نماز در سه بخش واجبات نماز، مستحبات نماز و غیرمستحبات که برای فرزندش نوشت؛ التادیب که برای فرزندش نگاشت؛ [۲۷] الفهرست؛ [۲۸] رحلهای نیز داشته و در آن مناظره حسین بن بشر بن علی بن بشر طرابلسی را با خطیب بغدادی آورده بود؛ [۲۹] المقنع در آداب حج و زیارت که به درخواست ابوالبقا فرزبن براک نوشت؛ المنسک العضبی؛ مناسک النسوان این دو را به درخواست صارم الدوله نوشت؛ نهج البیان فی مناسک النسوان به درخواشت شیخ ابوالکتائب احمد بن محمد بن عماد در طرابلس نوشت؛ اختصار دعائم الاسلام قاضی نعمان مغربی؛ الاختیار من الاخبار اختصار شرح الاخبار قاضی نعمان؛ ردع الجاهل و تنبیه الغافل در طرابلس و در رد ابوالمحاسن معری در باب مسح دو پا که بر سید مرتضی طعن وارد کرده بود نگاشت؛ البستان (المشجر) کتابی فقهی که ابواب مختلف فقه را به صورت درختی و ابتکاری آورده و برای قاضی ابوطالب عبدالله بن محمد بن عمار نوشته است؛ نقض رسالة فردان المروزی؛ غایة الانصاف فی مسائل الخلاف که در دفاع از سید مرتضی، بعضی از آرای ابوالصلاح حلبی را نقض کرده است؛ حجة العالم فی هیئة العالم، او در این کتاب شکل آسمان‌ها و زمین را کروی آورده و سخن مخالفان این نظریه را باطل ساخته است؛ ذکر الاسباب الصادة عن معرفة الصواب؛ دامغة النصاری در نقض سخنان ابوالهیثم نصرانی در تثلیث؛ کتاب الغایه در اصول دین؛ ریاضة العقول فی مقدمات الاصول ناتمام ماند؛ المراشد المنتخب من غرر الفوائد در تفسیر برخی آیات قرآن؛ عدة البصیر فی حج یوم الغدیر در اثبات امامت امیرالمؤمنین(ع)در غدیر خم و برای شیخ ابوالکتائب در طرابلس نوشته است؛ المسألة القیسرانیة فی تزویج النبی (ص)عائشة و حفصه؛ المسألة النباتیة (الرسالة العلویة) فی فضل امیرالمؤمنین(ع) علی جمیع البریة سوی سیدنا رسول الله (ص)که برای شریف ابوطالب نگاشت؛ مختصر کتاب التنبیه سید مرتضی؛ الانتقام ممن غدر امیرالمؤمنین(ع) در نقض ابن شاذان اشعری در باب آیه غار؛ الفاضح فی ذکر معامی المتقلبین علی مقام امیرالمؤمنین(ع)ناتمام ماند؛ مزیل اللبس و مکمل الانس در نجوم؛ نظم الدرر فی مبنی الکواکب؛ ایضاح السبیل الی علم اوقات اللیل در علم نجوم؛ الحساب الهندی و ابوابه و عمل الجذور و المکعبات المفتوحه و الصم؛ العیون فی الآداب؛ ریاض الحکم؛ اذکار الاخوان بوجوب حق الایمان که آن را برای شیخ ابوالفرج بابلی فرستاد؛ نصیحة الاخوان که برای شیخ ابوالیقظان فرستاد؛ کتاب الجلیس در تاریخ و شعر؛ انتفاء المؤمنین بما فی ایدی السلاطین برای برخی شیعیان صیدا نوشت؛ الانیس کتابی مفصل در فنون گوناگون که ناتمام ماند؛ مختصر کتاب ابن جذاع در نسب فرزندان امام حسن و امام حسین (ع)؛ التشجیر فی ذکر المعقبین من ولد الحسن و الحسین (ع)؛ الزاهد فی آداب الملوک که برای صارم الدوله تألیف کرد؛ تسلیة الروسا برای امیرناصرالدوله نوشت؛ المجالس فی مقدمات صناعة الکلام که به خواست صارم الدوله در هشت مجلس تألیف شد اما ناتمام ماند؛ الاقناع عند تعذر الاجماع در مقدمات علم کلام ناتمام ماند؛ الکفایة فی الهدایه در مقدمات اصول علم کلام و ناتمام است؛ الاصول فی مذهب آل الرسول (ع)در سال ۴۱۸ه برای شیعیان صور نوشت؛ جواب رسالة الحازمیة فی ابطال العدد در رد ابوالحسن بن ابی حازم مصری؛ الرسالة العامریة فی الجواب عن مسأله سألت عنها الغلاة؛ به خواست قوام الدوله در قاهره نوشت و به قاضی عامری فرستاد؛ مختصر القول فی معرفة النبی (ص) بالکتابة و سائر اللغات در قاهره برای ابوالیقظان نوشت؛ جزوه ای مختصر در ارث که در طرابلس برای طلاب مبتدی تألیف کرد؛ الجدول المدهش؛ الرسالة الصوفیه به درخواست برخی شیعیان نوشت؛ الایضاح عن احکام النکاح در سال ۴۴۱ه به خواست امیر ذخرالدوله در صیدا نوشت و اختلاف امامیه با اسماعیلیه را در این زمینه نیز بیان کرد؛ رسالة التنبیه علی اغلاط ابی الحسن البصری در امامت؛ الکتاب الباهر در تاریخ ناتمام ماند؛ نصیحة الشیعه ناتمام است؛ مسألة العدل فی المحاکمة الی العقل ناتمام ماند؛ هدایة المسترشد ناتمام است؛ التذکرة باصول الفقه؛ التنبیه علی حقیقة الملائمه؛ الایضاح بین السنة و الامامیه؛ الکلام فی الخلا و الملا؛ الرد علی الغلاة؛ [۳۰] و رسالة النصوص. [۳۱] دانشمندانی چون قاضی عبدالعزیزبن ابی کامل طرابلسی و ابوجعفر حلبی راوی همه آثار و نوشته‌های کراجکی می‌‌باشند [۳۲].[۳۳]
استادان
او تحصیلات دینی خود را نزد اساتیدی همچون: شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی سلاّر بن عبدالعزیز، صیرفی بغدادی به اتمام رساند.
کتاب‌های منتشر شده
به زبان عربی
- کنز الفوائد؛
- التفضیل؛
- معدن الجواهر و ریاضة الخواطر؛
- الاستنصار فی النص علی ائمه الاطهار؛
- رساله فی تفضیل امیرالمؤمنین؛
- الکر و الفر فی الامامه؛
- رساله فی حق‌الوالدین؛
- اخبار الاحاد؛
- التعجب فی الامامه حسن؛
- مسئله فی المسح؛
- منهاج فی معرفه مناسک الحجاج.
شاگردان
جستارهای وابسته
منابع
جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۳
پانویس
- ↑ لسان المیزان، ج ۵، ص۳۰۰.
- ↑ فهرست منتجب الدین، ص۱۵۴؛ امل الآمل، ج ۲، ص۲۸۷؛ اعیان الشیعه، ج ۹، ص۴۰۱.
- ↑ مرآة الجنان، ج ۳، ص۵۴؛ تاریخ الاسلام، ج ۳۰، ص۲۳۶.
- ↑ بحار الأنوار، ج ۱۰۴، ص۱۹۹.
- ↑ الفوائد الرجالیه، ج ۳، ص۳۰۴.
- ↑ اعیان الشیعه، ج ۹، ص۴۰۱.
- ↑ الکنی والالقاب، ج ۳، ص۱۰۸ و ۱۰۹.
- ↑ کنز الفوائد، ص۸۰، ۸۷، ۲۱۴ و ۲۱۵.
- ↑ لسان المیزان، ج ۵، ص۳۰۰.
- ↑ الفوائد الرجالیه،ج ۳، ص۳۰۴ و ۳۰۵.
- ↑ کنز الفوائد، ص۲۵۹.
- ↑ لسان المیزان، ج ۲، ص۲۶۶.
- ↑ لسان المیزان، ج ۲، ص۲۴۲.
- ↑ اعیان الشیعه، ج ۹، ص۴۰۱.
- ↑ الاعلام، ج ۶، ص۲۷۶.
- ↑ مواقف الشیعه، ج ۳، ص۱۹۰، ۱۹۴ و ۱۹۹؛ مناظرات فی الامامه، ص۳۰۶.
- ↑ الکنی و الالقاب، ج ۱، ص۲۲۴.
- ↑ فهرست منتجب الدین، ص۱۰۴.
- ↑ تاریخ الاسلام،ج ۳۰، ص۲۳۶؛ لسان المیزان، ج ۵، ص۳۰۰.
- ↑ تاج العروس، ج ۷، ص۱۷۲.
- ↑ خاتمة المستدرک، ج ۳، ص۱۳۴.
- ↑ هدیة العارفین، ج ۲، ص۷۰.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج ۳۰، ص۲۳۶.
- ↑ معالم العلماء، ص۱۱۹.
- ↑ اعیان الشیعه، ج ۹، ص۴۰۱.
- ↑ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی، ج ۳، ص۴۳.
- ↑ کتابخانه ابن طاووس، ص۱۸۰، ۳۳۶، ۳۴۰، ۴۷۶، ۴۷۷، ۴۹۵ و ۵۰۰.
- ↑ کتابخانه ابن طاووس، ص۲۶۶ و ۲۶۸؛ امل الآمل، ج ۲، ص۲۸۸.
- ↑ لسان المیزان، ج ۲، ص۲۷۵.
- ↑ خاتمة المستدرک، ج ۳، ص۱۲۷ - ۱۳۵.
- ↑ بحار الأنوار، ج ۱۰۷، ص۱۶۶.
- ↑ بحار الأنوار، ج ۱۰۴ / ۱۶۱ و ۱۹۹؛ ج ۱۰۵، ص۱۵۸؛ ج ۱۰۶، ص۹۲.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج3، ص361 - 363.