المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (کتاب)
| المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز | |
|---|---|
 | |
| زبان | عربی |
| نویسنده | ابن عطیه اندلسی |
| ناشر | انتشارات دار الکتب العلمیة |
| محل نشر | بیروت، لبنان |
| سال نشر | ۱۴۲۲ ق، ۱۳۸۱ ش |
| تعداد جلد | ۶ |
| فهرست جلدها | جلد اول، جلد دوم، جلد سوم، جلد چهارم، جلد پنجم، جلد ششم |
المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز کتابی است به زبان عربی که مشتمل بر تأویلات آیات قرآن می‌باشد. این کتاب اثر ابومحمد عبدالحق بن غالب بن عبدالرحمن بن غالب محاربى مشهور به ابن عطیه اندلسی است و انتشارات دار الکتب العلمیه انتشار آن را به عهده داشته است.[۱]
دربارهٔ کتاب
«المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز»، نام تفسیری کهن و گرانسنگ است که مؤلف آن یکی از مشاهیر بزرگ قرن ششم هجری به نام قاضی ابومحمد بن عبدالحق بن عطیه اندلسی و مالکی مذهب است که در خانواده‌ای از اهل علم و تحقیق در سال ۴۸۱ ق در غرناطه اندلس چشم به جهان گشود و پس از تحصیلات مقدماتی نزد اساتید بزرگ زمانش به تحصیل فقه و حدیث و تفسیر پرداخت و در علم نحو و بلاغت و تاریخ از سرشناسان این فنون به حساب آمد. او در طلب دانش با نشاط و جدیت تمام فنِّ علم تفسیر را بیش از دیگر فنون دنبال نمود به‌گونه‌ای که او را به عنوان «المفسرین» یاد نموده‌اند. ابن فُرحون در کتاب «الدیباج المذهب»[۲] درباره او می‌نویسد: "کان القاضی ابومحمد عبدالحق، فقیهاً عالماً بالتفسیر و الاحکام و الحدیث و الفقه و اللغه و الأدب" و ذهبی در کتاب سیر أعلام النبلاء[۳] می‌نویسد: "الامام العلامه المفسرین ابومحمد عبدالحق کان اماماً فی الفقه و فی التفسیر و فی العربیه، قویّ المشارکه، ذکیّاً فظناً مُدرکاً، من اوعیه العلم". آری، بزرگ‌ترین دلیل بر عظمت علمی‌اش، آثار علمی بر جای مانده او در شعر و ادب، به‌ویژه همین تفسیر گرانقدر اوست. ابن عطیه شاگردان نامداری را تربیت نموده که حافظ ابوبکر محمد بن اشبیلی و حافظ ابوالقاسم عبدالرحمن بن محمد معروف به ابن حبیش از آن جمله‌اند.
این مفسر نامدار مدتی در شهر «مُریه» در اندلس عهده‌دار منصب قضاء بود و به عنوان یک قاضی عادل و مورد احترام شناخته می‌‌شد و سرانجام در سال ۵۴۱ق در لورقه در سن ۶۰ سالگی جهان را وداع نمود و به عالم باقی شتافت. ابن‌عطیه، تألیف این تفسیر را در سن جوانی آغاز نمود به‌گونه‌ای که پدر دانشمند و فقیه‌اش ابوبکر غالب بن عبدالرحمن، گاهی در دل شب او را از خواب بیدار می‌کرد و می‌‌گفت: فرزندم، فلان مطلب را در تفسیر آیه این‌گونه بنویس. همین امر نشان می‌دهد که نقش علمی پدرش در پُرباری این اثر بسیار مؤثر بوده است و خود او نیز، در مقدمه تفسیرش به نقش مؤثر پدر و دیگر عالمان زمانش که با آنها به بحث و مشورت میپرداخته اشاره می‌کند.
منابع ابن عطیه در تألیف این تفسیر، فراوان و گوناگون است. او به «تفسیر طبری» توجه فراوان داشته ولی روایات آن را با حذف سند ذکر نموده و در مواردی هم در مقام نقد آنها برآمده است. همچنین به تفسیر «شفاء الصدور» از ابوبکر محمد بن حسن بن زیاد موصلی و «تفسیر مهدوی» از ابوالعباس احمد بن عمار مهدوی و «تفسیر مکی» از ابومحمد مکی بن ابی طالب قیسی و همچنین کتاب «الحجه فی علل القرءات السبع» از ابوعلی حسن بن احمد فارسی توجه و مراجعه فراوان همراه با نقد و بررسی داشته و در حدیث نیز «صحاح سته» را مورد استفاده فراوان قرار داده است.
ابن عطیه در لغت و نحو نیز بیش از همه به معانی القرآن فراء و مجاز القرآن ابی عبیده معمر بن مثنی و العین خلیل بن احمد و الکتاب سیبویه و المقتضب مبرد مراجعه داشته است. با توجه به اینکه او مالکی مذهب است در علم فقه بیشتر به آثار فقهی مذهب مالکی مانند «المدوّنه» از سحنون بن سعید و در مسائل اختلافی به کتاب «الاشراف علی مذهب أهل العلم فی الاجتماع و الاختلاف» از ابوبکر بن ابراهیم بن منذر نیشابوری استفاده نموده است. و مبنای مباحث کلامی او در تفسیر نیز بیشتر متأثر از آراء ابوالحسن اشعری و کتاب‌های ابوبکر باقلانی از جمله «التمهید» و غیر آن مثل «الارشاد» ابوالمعانی امام الحرمین جوینی است.
عمده ویژگی تفسیر ابن عطیه به «جامعیت» آن است. تفسیر او به عبارتی هم نقلی است و هم عقلی. و به سبب همین جامع بودن است که تفسیر او از جمله منابع مفسران بعد از خودش تاکنون بوده و می‌باشد. ابن جُزی کلبی غرناطی صاحب تفسیر «التسهیل لعلوم التنزیل» درباره این اثر می‌نویسد: کتاب ابن عطیه در تفسیر بهترین و معتدل‌ترین تألیف است؛ زیرا او نسبت به تألیف پیشینیان خود آگاهی داشته و آنها را خلاصه و پیرایش کرده است»، ابن خلدون در مقدمه‌اش[۴] می‌نویسد: «ابن عطیه از متأخرین در مغرب است که همه تفاسیر گذشته را تلخیص نموده و آنچه را نزدیک به صحت و درستی بوده، گزینش کرده است».
ابن عطیه در آغاز تفسیرش، مقدمه عالمانه‌ای در ده باب، ارائه نموده که گویای آگاهی او در فنِّ تفسیر قرآن است. این ابواب عبارتند از:
- باب فضل القرآن
- باب فی فضل تفسیر القرآن
- باب مراتب المفسرین
- باب نزول القرآن علی سبعه احرف
- باب جمع القرآن و شکله، نقطه و تحزیبه و تعشیره
- باب الفاظ التی فی کتاب الله و اللغات العجم بها تعلق
- باب فی الألفاظ التی یقتضی الایجاز استعمالها فی تفسیر الکتاب
- باب فی تفسیر اسماء القرآن و ذکر السوره و الآیه
- باب القول فی الاستعاذه
- نبذة مما قال العلماء فی اعجاز القرآن.
ابن عطیه علاوه بر روایاتی که از طریق صحابه و تابعین نقل می‌کند به ذکر روایات اهل بیت (ع) نیز میپردازد و نوعاً روایات اهل بیت را مقدم بر دیگران یاد می‌کند و نخستین روایت را درباره 
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
[۵] از امام صادق (ع) نقل می‌کند با این عبارت: «رُوی عن جعفر بن محمد الصادق رضی الله عنه، أنه قال: البسمله تیجان السور». و روایت دوم را نیز از امام سجاد (ع) در این باره یادآور می‌شود. شیوه او در تفسیر، ابتدا ذکر روایات و سپس بررسی لغوی و نحوی و آنگاه نقل آراء مفسران پیش از خود با طول و تفصیل است و می‌‌توان گفت که این تفسیر در نقل آراء متعدد مفسران و ادیبان و فقیهان، در نوع خود منحصر به فرد است.
بزرگ‌ترین امتیاز این اثر به «نکته‌پردازی‌های ادیبانه» و «نقل آراء گوناگون تفسیری، ادبی و فقهی» است. ابن عطیه هر چند متمایل به آراء علمای سلف و اقوال مختلف آنان است اما کوشش او بر آن است که در مقام اظهار نظر از حدّ اعتدال خارج نشود و متعصبانه به داوری ننشیند. به همین جهت، به‌گونه محافظه‌کارانه، در بیشتر مسائل اختلافی راه سکوت را بر می‌گزیند و نتیجه تحقیق را بر عهده خواننده وامی‌گذارد[۶][۷]
فهرست کتاب
در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.
دربارهٔ پدیدآورنده
پانویس
- ↑ کتابخانه مدرسه فقاهت
- ↑ الدیباج المذهب، ص۱۷۴.
- ↑ سیر أعلام النبلاء، ج۱۹، ص۵۸۷.
- ↑ تاریخ ابن‌خلدون، ج۱، ص۵۵۵.
- ↑ «به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.
- ↑ المحرر الوجیز، ابن عطیه اندلسی، تحقیق مجد مکی، بیروت، دار ابن حزم، بی‌تا.
- ↑ کوشا، محمد علی، مقاله «تفسیر المحرر الوجیز»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
- ↑ وبگاه مکتبة الشاملة