بحث:آیه مودت در کلام اسلامی

مقدمه

• ﴿قُل لّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾
• مفسران برای این آیه، دو شأن نزول ذکر کرده‌اند که بنابر یکی از آنها، آیه، مکی است و بنابر دیگری، مدنی.
• گروه نخست نقل کرده‌اند که روزی مشرکان مکه در جایی گرد آمدند و گفتند: "آیا محمد در برابر آنچه آورده است، مزدی می‌خواهد؟" این آیه در پاسخ بدانان فرود آمد و مردم را بر مودت پیامبر و خویشاوندان مأمور ساخت.
• گروه دوم بر آن‌اند که چون پیامبر(ص) به مدینه پای نهاد و حکومت اسلامی را بنیان گذاشت، به دشواری‌های مالی دچار گشت. انصار نزد او آمدند و اموال خویش را به حضرت(ع) عرضه کردند. در این هنگام آیه نازل شد و پیامبر(ص) آن را بر انصار خواند و فرمود: "نزدیکان مرا پس از من دوست بدارید". انصار با شادی و رضایت از محضر پیامبر(ص) بیرون رفتند؛ اما منافقان گفتند، این سخن، افترائی است که محمد بر خدا بسته است و می‌خواهد ما را از این پس ذلیل خویشان خود کند. آن گاه آیه "ام یقولون..." نازل گشت.

تفسیر آیه

• مفسران تفسیرهای متفاوتی از آیه مودت پیش کشیده‌اند:

1. معنای‌ "قربی" تقرب به خدا است و "مودة فی القربی" به معنای مودت به خدا از راه تقرب بدو و از گذر طاعت است. بدین‌سان، مراد آیه این است: من مزدی از شما نمی‌خواهم مگر اینکه از راه تقرب به خدا، بدو مودت ورزید. اما این تفسیر نادرست است؛ زیرا معنای آیه بنابر آن چنین می‌شود: "از شما می‌خواهم اطاعت خدا را دوست بدارید". در حالی که معنای درست این است: "از شما می‌خواهم خدا را اطاعت کنید نه اینکه تنها آن را دوست بدارید". وانگهی، تقرب به خدا را حتی مشرکان دوست داشتند و بتان را بدین روی می‌پرستیدند.
2. قریش، پیامبر(ص) را تکذیب و با او دشمنی می‌کردند. از این رو، خداوند متعال دستور داد پیامبر(ص) از آنان بخواهد اگر ایمان نمی‌آورند، دست کم دشمنی نکنند؛ زیرا با پیامبر(ص) خویشاوندند. بدین‌سان، واژه "قربی" به معنای خویشاوندی است؛ نه خویشاوندان. این تفسیر نیز مردود است؛ زیرا درخواستن مزد آنجا درست می‌نماید که کسی کاری برای کسانی انجام دهد و سودی بدانان رسانَد و در اینجا چنین نیست. مشرکان قریش هدایت نیافته و ایمان نیاورده بودند؛ بلکه دشمنی نیز می‌کردند. اگر کسی گوید که آنان ایمان آورده بودند، باید گفت: در این صورت، دیگر دشمنی تحقق ندارد تا پیامبر(ص) از آنان بخواهد به عنوان اجر، از آن دست بردارند .
3. مراد از "قربی" همان خویشاوندی است؛ اما خطاب آیه به قریش نیست؛ بلکه به انصار است؛ زیرا پیامبر(ص) از سوی مادر با آنان خویشاوند بود. این برداشت نیز نادرست است؛ زیرا محبت انصار به پیامبر(ص) چنان بود که نیازی به سفارش نداشت. آنان پیامبر(ص) را از مکه به شهر خویش بردند، گرامی‌اش داشتند و پیمان بستند همچون خانواده خویش از او دفاع کنند. چنین نیز کردند؛ چنان که آیه ایثار در شأن آنان فرود آمد.
4. خطاب آیه به قریش است و مراد از مودت به قربی مودت به سبب خویشاوندی است؛ اما مودت پیامبر(ص) به قریش، نه مودت قریش به پیامبر(ص). معنای آیه در این صورت چنین می‌شود: "من در برابر کوششم، هیچ نمی‌خواهم؛ ولی محبت من به شما روا نمی‌دارد که در گمراهی رهایتان کنم". اشکال این برداشت آن است که با حد و مرزی که خداوند برای دعوت و هدایت برنهاده است، سازگار نیست؛ زیرا خداوند در قرآن کریم، وظیفه پیامبر(ص) را تنها دعوت دانسته و به او فرموده است که هدایت به دست تو نیست و تنها از آنِ من است. نیز فرموده است که پیامبر(ص) نباید از اینکه کفار دعوت او را نمی‌پذیرند، اندوهگین شود و خود را به سختی اندازد. وظیفه او تنها ابلاغ است.
5. مراد از "قربی" خویشاوندان مردم است. بدین ترتیب معنای آیه چنین می‌شود: "هیچ مزدی از شما نمی‌خواهم جز آنکه با خویشانتان مهربانی کنید". اما این تفسیر نیز نادرست است؛ زیرا در فرهنگ اسلامی محبت به نزدیکان به صورت مطلق پسندیده نیست؛ بلکه تابع شرطهایی است. وانگهی، سیاق آیه مجادله چنان است که نمی‌تواند مخصص یا مقید آیه قربی باشد. دیگر آنکه، اگر محبت، محبتی خاص است، دیگر نمی‌توان همه قریش یا مخاطبان دیگر را بدهکار پنداشت و آنان را به پرداخت چنین مزدی موظف دانست.
6. نظریه شیعه این است که مراد از "مودت به قربی" دوستی با خویشاوندان ویژه پیامبر(ص) است. این خویشاوندان عبارت‌اند از همان عترت و اهل بیت. روایاتی پر شمار از شیعه و سنی بر درستی این تفسیر گواهی می‌دهند. چنانچه روایتی را که "مودت به قربی" را به دوستی عترت و اهل بیت تفسیر کرده‌اند به روایاتی که مردم را در فهم قرآن به اهل بیت ارجاع می‌دهند پیوند دهیم، شکی نمی‌ماند که مراد از مزد رسالت، محبتی است که با آن مردم به اهل بیت مراجعه می‌نمایند و آنها را مرجع علمی و عملی خود قرار می‌دهند و از این گذر با راهنمایان راستین خویش پیوند می‌خورند و به سعادت دنیوی و اخروی می‌رسند. بدین‌سان، برخی اشکال‌ها که مخالفان بر این تفسیر وارد کرده‌اند، عقب می‌نشیند. یکی از این اشکال‌ها آن است که اگر بدین تفسیر قائل شویم، مقام نبوت را متهم ساخته‌ایم که همانند دیگر مردم برای آینده خویشان و فرزندان خود نگرانی می‌کند و دین خدا را وسیله معاش و ارتزاق آنان می‌سازد. این‌ اشکال مردود است؛ زیرا سود پیوند مردم با عترت، به خود آنان می‌رسد نه به عترت.

• پیامبر(ص) در حقیقت، نگران مردم بوده است نه خاندان خویش. برخی نیز گفته‌اند، اگر مراد از قربی عترت پیامبر(ص) است، با آیه‌ ﴿وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ﴾ ناسازگار است. بطلان این اشکال نیز بسان اشکال پیش روشن است؛ زیرا مودت اهل بیت(ع) بنابر نظریه شیعه از باب مجاز "اجر" خوانده می‌شود و در حقیقت، سودی که در این میان پدید می‌آید نصیب مردم می‌شود نه عترت. علاوه آنکه آیه بنابر این نظر، مدنی است و مسلمانان مدینه به عصمت پیامبر(ص) معتقد بودند و چنین اتهام‌هایی را در حق پیامبر(ص) به هیچ روی وارد نمی‌دانستند. وانگهی، اگر بتوان این اتهام را محتمل دانست، باید در بسیاری آیات دیگر نیز آن را ملحوظ داشت؛ همانند آنجا که قرآن اطاعت مطلق از پیامبر(ص) را واجب می‌داند و همچنین است آیه خمس و ازدواج‌های پیامبر(ص).
• دوستی ذوی القربی در این آیه، عبارت است از قبول ولایت و رهبری امامان معصوم(ع) که رهبری پیامبر و ولایت الهی را تداوم می‌بخشد. این امر همانند قبول نبوت، مایه سعادت انسان‌ها است و سود آن به پیروان اسلام می‌رسد نه کسانی که مسلمانان از آنان پیروی می‌کنند.

آیه مودت در حدیث

• روایات فراوانی از طریق شیعه و سنی نقل شده‌اند که بر درستی نظریه شیعه گواهی می‌دهند، از جمله:

1. گفته‌اند که چون آیه مودت نازل شد، از پیامبر(ص) پرسیدند: "یا رسول الله! خویشاوندان تو کیانند که مودت آنان بر ما واجب است؟" فرمود: "علی و فاطمه و دو فرزند آنان". و این پاسخ را سه بار بر زبان آورد.
2. چون علی بن الحسین(ع) را به اسارت بر دروازه دمشق آوردند، مردی شامی گفت: "خدای را سپاس که شما را کشت و از ریشه برکند!" حضرت بدو فرمود: "آیا قرآن خوانده‌ای؟" گفت: "آری!" فرمود: "سوره‌های حامیم را خوانده‌ای؟" گفت: "نه". فرمود: "آیا این را خوانده‌ای که: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾؟" گفت: "آیا شما همانانید که این آیه فرموده است؟" فرمود: "آری".