بحث:ابلیس در کلام اسلامی

مقدمه

• موجودی است از جنس جن و ذی‌شعور که در آغاز با فرشتگان الهی بود و به دلیل‌ نافرمانی خداوند متعال، رانده شد و تا قیامت خواهد کوشید فرزندان آدم(ع) را گمراه کند. برخی لغت‌شناسان، "ابلیس" را واژه‌ای عربی دانسته‌اند بر وزن "افعیل" و از ریشه "بلس" به معنای یأس و ناامیدی. برخی دیگر آن را کلمه‌ای غیر عربی دانسته‌اند که میان مسلمانان رواج یافته است.
• گفته‌اند که نام پیشین ابلیس، "حارث" و به زبانی عبرانی "عزازیل- بزائین" و کنیه‌اش "ابومر" بوده است و چون از بارگاه الهی رانده شد، "شیطان" نام گرفت. همچنین، گفته‌اند که واژه "ابلیس" با "شیطان" مترادف است؛ ولی "ابلیس" اسم خاص است و بر همان موجود رانده شده دلالت می‌کند و "شیطان" عام است و هم بر ابلیس دلالت دارد و هم بر غیر او. در قرآن کریم، هرگاه کلمه شیطان با الف و لام می‌آید، مراد، ابلیس است.ابلیس، خاندان و ذریه و گروه و لشکر دارد و از این روی، او موجودی واقعی است نه خیالی و پنداری و مراد از او، نفس اماره انسان نیست. ابلیس در قلمرو حاکمیت خداوند زندگی می‌کند و پیش از آفرینش انسان به عبادت مشغول بود و مقرب درگاه پروردگار به شمار می‌آمد. آن گاه که از فرمان خدا سر پیچید و بر اثر تکبر از سجده بر انسان روی برتافت، از بارگاه الهی رانده شد. قرآن کریم، یازده بار از ابلیس یاد کرده که نه بار آن هنگامی است که از ماجرای رانده شدنش سخن می‌گوید. چون ابلیس از بارگاه الهی رانده شد، سوگند خورد که فرزندان آدم را گمراه کند. با این حال، او تنها می‌تواند وسوسه و انگیزه درونی بیافریند و گناهکاری و زشتکاری را از این گذر پدید آورد و سلطه‌ای بر انسان ندارد. او با بسیاری از فرزندان آدم(ع) آشکارا سخن گفته است؛ اما نتوانسته است آنان را به گمراهی بلغزاند؛ از آن جمله‌اند:نوح(ع) و ابراهیم(ع).
• اینکه چرا خداوند ابلیس را آفریده است که می‌خواهد انسان را گمراه کند، همواره مسئله‌ای توجه‌برانگیز بوده است و پاسخ‌های متعددی گرفته است. از آن پاسخ‌ها است اینکه شیطان در آغاز، شر نبوده و دیگر آنکه او وسیله‌ای برای آزمایش انسان است و انسان از گذر مبارزه با وسوسه‌های او به تکامل می‌رسد. این نیز که آیا ابلیس از فرشتگان بوده است یا جنیان، محل بررسی‌ها و اختلاف‌ها شده است. گروهی او را جن می‌دانند و گروهی دیگر، فرشته.
• گروه نخست دلایلی دارند که بدین قرار است:

1. تصریح قرآن که فرموده است: "او از جنیان بود".
2. فرشتگان، رسولان خداوندند و هیچ گاه گناه نمی‌کنند؛ حال آنکه ابلیس گناه کرد و از فرمان خدا سر پیچید و در قرآن کریم آمده است که برخی از جنیان، ناصالح‌اند.
3. جنیان، به صراحت، او را سفیه و از خود دانسته‌اند.
4. فرشتگان را توالد و تناسل نیست؛ زیرا خداوند جنسیت را از آنان نفی کرده است؛ حال آنکه قرآن کریم ابلیس را صاحب خاندان و فرزند می‌داند.
5. فرشتگان از عالم تجردند و از نور آفریده شده‌اند؛ اما ابلیس از عالم ماده است و از آتش آفریده شده است.

• گروه دوم نیز دلایلی دارند که عبارت‌اند از:

1. خداوند، فرشتگان را فرمان داد که آدم(ع) را سجده کنند. شمول فرمان الهی بر فرشتگان و آن گاه استثنای ابلیس، گواه است بر اینکه ابلیس از فرشتگان بوده است. این استثناء را نباید "منقطع" دانست؛ زیرا حمل بر مجاز می‌شود.
2. از ابن عباس، قتادة، ابن جریر، زجاج و ابن انباری روایت است که ابلیس در طایفه‌ای از فرشتگان جای داشت که آنها را "جن" می‌گفتند. مهم‌ترین دلیل این گروه تمسک به چنین روایاتی است که ابلیس را از فرشتگان دانسته‌اند.
3. اگر ابلیس را از فرشتگان ندانیم، فرمان خدا به سجده شامل او نمی‌شود و از این رو، نمی‌توان او را نافرمان خواند. پس رانده شدن نیز بی‌دلیل می‌نمود.

• نظریه مشهور شیعه، با گروه نخست همراه است و بر آن است که شیطان از جنیان بوده است. شیخ مفید، او را از جنیان دانسته و این قول را به مذهب امامیه و کثیری از معتزله و اصحاب حدیث نسبت می‌دهد.
• نظریه‌ای دیگر نیز وجود دارد که بنابر آن، فرشتگان، جنیان و شیاطین جملگی حقیقتی واحد دارند و تفاوتی میان آنها نیست مگر به عوارض و افعال. فرشتگان تنها فاعل خیرات‌اند و شیاطین، فاعل شرور و جنیان، گاه خیرات و گاه شرور.
• آنان که ابلیس را از اجنه دانسته‌اند، معتقدند که ابلیس بر اثر عبادت فراوان در شمار فرشتگان جای گرفت و چون خداوند، فرشتگان را فرمان داد که بر آدم(ع) سجده کنند، او نیز از باب تغلیب، مأمور سجده گشت.

ابلیس در فرهنگ اصطلاحات علم کلام

• "ابلیس" اسم خاص و همان موجودی است که ماده اولیه آن آتش است و از سجده در مقابل آدم، به امر خدا استنکاف ورزید. گفته شده است که ابلیس اولین فرد از شیاطین و جن بوده، در واقع ابوالجن و الشیاطین است.
• بنا بر آنچه از منابع دینی به دست می‌‌آید، ابلیس دارای ویژگی‌هایی است که از بسیاری از موجودات از جمله انسان و فرشتگان ممتاز می‌‌کند:

1. ابلیس به دلایل متعدد کالبدی مادی دارد؛ زیرا او هم از آتش است و هم مرتکب گناه شده، در قرآن کریم خواص مادی، مانند مهلت خواستن از مرگ به او نسبت داده شده است.
2. در قرآن آمده است که او دارای ذریه می‌‌باشد؛ اما به چگونگی توالد و تناسل او اشاره‌ای نشده است.
3. در روایات از تمثل ابلیس به شکل‌های مختلف سخن به میان آمده است، مانند مکالمه او به صورت‌های مختلف با پیامبران الهی.
4. ابلیس از جنس جن بوده است که اکثر عالمان اسلامی طبق صریح آیه قرآن: ﴿كَانَ مِنَ الْجِنِّ﴾؛ به این نکته معتقدند.

• با توجه به اینکه ابلیس اسم خاص برای مفهوم عام شیطان است، برای توضیح بیشتر به اصطلاح "شیطان" رجوع شود.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: