بحث:تفسیر طبری (کتاب)

دربارهٔ کتاب

جامع البیان عن تأویل القرآن معروف به «تفسیر طبری» به زبان عربی، از مفسر نامدار و مورّخ بزرگ و محدّث شهیر، ابوجعفر محمد بن جریر طبری است که در سال ۲۲۴ق در شهر آمل مازندران چشم به جهان گشود و در جوانی با تمام تلاش به تحصیل علم پرداخت و برای تکمیل معلومات خویش به مصر، شام، هندوستان و بغداد سفر نمود و سالیان درازی به تدریس و تألیف پرداخت و به عنوان فقیه و محدّث و مفسر بزرگ عصر خود، آثار علمی ارزشمندی بر جای نهاد. او نخستین فقیهی است که فتوا به جواز قضاوت زن داد و در این باره توجه همگان را به سوی خویش معطوف داشت. طبری در آغاز پیرو فقه شافعی بود، ولی پس از آنکه استقلال علمی یافت، خود بنیان‌گذار مکتب مستقل فقهی جدیدی گردید و پیروان فراوانی پیدا کرد و مذهب فقهی طبریّه یا جریریّه را بنیاد نهاد.

طبری در عصر خود عالمی جامع، کم‌نظیر و پُر تألیف بوده و در ابعاد گوناگون علمی، سرآمد دیگران به حساب می‌آمد. آثار مکتوب او نیز، از همان زمان تاکنون سخت اثرگذار بوده و از جمله منابع معتبر و مورد توجه و مراجعه دانشمندان بوده و هست. او سرانجام به سال ۳۱۰ق در شهر بغداد چشم از جهان فرو بست و در همان جا به خاک سپرده شد.

بزرگ‌ترین اثر او «تاریخ الرّسل و الملوک» معروف به تاریخ طبری و تفسیر جامع البیان است.

طبری در تفسیر بزرگ خویش از همه منابع تفسیری پیش از خود بهره فراوان برده است و در این میان بیشترین استفاده را از لغت و اشعار عرب نموده و سپس به آثار بر جای مانده از «اقوال صحابه» و نظرهای گوناگون «تابعین» توجه فراوان نموده است. استشهادهای او بیشتر به گفتار ابن عباس، مجاهد، قتاده، ضحّاک، عکرمه و حسن بصری است، اما در عین نقل گفتار آنان، به نقد و بررسی دیدگاه‌های آنها نیز می‌پردازد. طبری همان‌گونه که در مسائل فقهی صاحب نظر و دارای استقلال علمی است در فنّ قراءات نیز صاحب نظر و دارای تسلط فراوانی است.

از ویژگی‌های برجسته تفسیر طبری نقل روایات تفسیری با ذکر سند است و پس از آن نقل گفتار صحابه و تابعان و همچنین نقل اقوال گوناگون از افراد مجهول الحال و ضعیف و حتّی جعّال و وضّاع در تفسیر خود می‌باشد. او از نقل اسرائیلیّات نیز خودداری نورزیده و متأسفانه تفسیر خود را با مجموعه‌ای از خرافات و مطالب بی‌اساس درهم آمیخته است؛ تا جایی که محمد عبده او را به عنوان «جنون داشتن جمع‌آوری حدیث!» وصف نموده است و می‌گوید: اگر افراط جنون‌آمیز وی در نقل روایات نبود، این‌گونه مطالب سست و زشت را که سبب بدبینی و مسخره دیگران است نقل نمی‌کرد... خداوند از ابن جریر در گذرد که چنین روایاتی را انتشار داده است»[۱].

تمام تلاش او برای جمع روایات تفسیری - چه صحیح و چه ضعیف - برای این بوده که دیگران به بررسی یک یک آنها بپردازند و سره را از ناسره جدا سازند. بنابراین کار او در این جهت، شبیه کار محمد باقر مجلسی در جمع و تدوین کتاب بزرگ بحار الانوار است که برای حفظ میراث گذشتگان همه آثار درست و نادرست را یکجا گرد آورده تا به وسیله محقّقانِ بعد از خود، مورد تحقیق قرار گیرد. بنابراین نقل روایات نادرست و بی‌اساس یکی از نقاط ضعف تفسیر طبری است.

عمده امتیاز تفسیر طبری تدوین تفسیری روایی همراه با نقد و نظر مؤلّف آن است که پیش از او با این گستردگی سابقه نداشته است. طبری به نقلِ تنها اکتفا ننموده بلکه او در این اثر بزرگ «راهی به سوی اجتهاد و تعقّل و تدبر در تفسیر قرآن» گشوده است که پیش از او مرسوم نبوده است و در این جهت می‌باید او را شایسته قدردانی دانست. همین تفسیر بود که سالیان بعد از وی «منهج اجتهادی در تفسیر» را به روی دیگران گشود و راهروانی اندیشمند چون طوسی، زمخشری و فخر رازی و ابوالفتوح رازی، همان راه را با دقت و تأمّل بیشتر پیش بردند و رونق افزای باب تفسیر نویسی به شیوه اجتهادی شدند. طبری در تفسیر آیات، ابتدا عنوانِ «القول فی تأویل» را می‌آورد و ذیل آن به بیان روایات و سپس بررسی و نقد آنها می‌پردازد. عنوانِ «حَدَّثنا» که سرآغاز تقل اقوال روایی است بسیار در این اثر تکرار شده است. ضمناً مراد از تعبیر «تأویل» نزد ایشان همان «تفسیر» است نه تأویل به معنی اصطلاحی آنکه در زمان‌های بعد مفهوم دیگری پیدا کرده است [۲].[۳]

  1. المنار، ج۳، ص۲۹۸-۲۹۹.
  2. جامع البیان، طبری، به کوشش محمود شاکر الحرستانی و علی عاشور، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
  3. کوشا، محمد علی، مقاله «تفسیر طبری»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
بازگشت به صفحهٔ «تفسیر طبری (کتاب)».