بحث:ذکر در اخلاق اسلامی

مقدمه

در لغت به معنای این است که انسان چیزی را در خاطر خویش نگاه دارد و پیوسته به یاد آوَرَد. این کلمه به معنای حفظ کردن نیز آمده است. معنای اصطلاحی ذکر، یاد کردن زبانی و قلبی خداوند به تکبیر، تسبیح، تحمید، تهلیل و حوقله است. ذکر از اصطلاحات اسلامی است که بیش‌تر در مباحث اخلاقی مطرح است و پژوهشگران علوم دینی در دو عرصه اخلاق و عرفان بیش‌تر بدان پرداخته‌اند. ذکر اخلاقی، بر تهذیب نفس مبتنی است و ذکر عرفانی بر قرب خدا.

قرآن کریم، ذکر را غایت نماز دانسته است و فرموده است که شرط آنکه خداوند، بندگانش را یاد کند، این است که آنان او را یاد کنند. همچنین، ذکر را از صفات خردمندان شمرده و مایه آرامش دل‌ها و رویگردانی از آن را موجب سختی و تنگی معیشت دانسته است. در وصف بندگان نیک خدا فرموده است: "آنان مردانی‌اند که داد و ستد و خرید و فروش از یاد خدا بازشان نمی‌دارد". قرآن فرمان می‌دهد که مسلمانان همواره به یاد خدا و نعمت‌های الهی باشند. و از انسان‌ها خواسته است که در مصیبت‌ها و گرفتاری‌ها، دل خویش را به یاد پروردگار نیرو بخشند و یکی از ویژگی‌های منافقان را آن دانسته است که از یاد خدا غافل‌اند و اگر او را یاد کنند، از روی خودنمایی است. قرآن از پیامبران الهی خواسته است تا خدا را یاد کنند و نعمت‌هایش را به فراموشی نسپارند و این را مایه قرب آنان به پروردگار دانسته است. همچنین اقوامی همانند بنی‌اسرائیل را چون خدا را فراموش کرده‌اند، به سختی نکوهیده است.

اقسام ذکر

ذکر را به اعتبارات گوناگون دارای اقسامی متعدد دانسته‌اند؛ همانند ذکر قلبی و زبانی، ذکر نام‌های خدا و صفات الهی، مدح و ثنای باری تعالی و توحید و تنزیه او و یاد نعمت‌های دنیوی و اخروی و رحمانیت و رحیمیت خداوند. ذکر قلبی را ذکر خفی نیز گویند.

حقیقت ذکر

ذکر را وسیله ارتباط با خدا دانسته‌اند و نشانه آن، نسیان غیر است. از پیامبر خدا (ص) نقل است که "هر کس خدای را اطاعت کند، ذاکر است هر چند نماز، فراوان نگزارد و قرآن، بسیار نخواند". امام علی (ع) در روایتی، ذکر را دو گونه شمرده است: یکی ذکر خدا هنگام مواجهه با سختی و دشواری و دوم، هنگام وسوسه گناه و از میان این دو، نخستین گونه برتر است. از روایات بر می‌آید که مهم‌ترین نشانه ذکر راستین این است که آدمی خدا را فرمان بَرَد و از گناهان دوری کند.

فضایل و فواید ذکر

از راه‌های پرورش ایمان، ذکر است. ذکرهای زبانی، وجود و حضور خداوند را به انسان تلقین می‌کند و ضمیر او را دگرگون می‌سازد و سرانجام به ذکر قلبی می‌انجامد. از دیگر فواید ذکر زبانی این است که زبان آدمی به خیر خوی می‌کند و به طاعت الهی مشغول می‌گردد. مهم‌ترین فایده ذکر، تقرب به خدا است که غایت همه عبادات است. ذکر خدا، وسوسه‌های شیطانی را از میان می‌برد، ثواب و اجر اخروی می‌آورد به ویژه برای بندگانی که به امور دنیوی نیز مشغول‌اند، مایه وقار و هیبت و شوکت است، احساس پوچی و بیهودگی را می‌زداید، در زندگی مادی انسان نیز دارای اثر است و راه تربیت اخلاقی را هموار می‌سازد و این بدان سبب است که غفلت و فراموشی خدا از مهم‌ترین علل گناهکاری و بزهکاری است.