ذکر در اخلاق اسلامی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

معناشناسی

ذکر در لغت به معنای این است که انسان چیزی را در خاطر خویش نگاه دارد و پیوسته به یاد آوَرَد[۱]. ذکر به معنای یادکردن قلبی و زبانی چیزی نیز آمده است[۲] که در این صورت ممکن است هریک از دو قسم در برابر فراموشی یا غفلت باشد[۳]. البته گاهی ذکر بر هیئتی در نفس اطلاق می‌شود (قوه ذاکره) که با آن می‌توان معرفت‌های به دست آمده را حفظ کرد[۴].

معنای اصطلاحی ذکر، یاد کردن زبانی و قلبی خداوند به تکبیر، تسبیح، تحمید، تهلیل و حوقله است. البته، در محاورات اهل شرع، ذکر همان یاد خداست[۵].[۶] این واژه از اصطلاحات اسلامی است که بیش‌تر در مباحث اخلاقی مطرح است و پژوهشگران علوم دینی در دو عرصۀ اخلاق و عرفان بیش‌تر بدان پرداخته‌اند. ذکر اخلاقی، بر تهذیب نفس و ذکر عرفانی بر قرب خدا مبتنی است[۷].[۸]

حقیقت ذکر

حقیقت ذکر وسیلۀ ارتباط با خدا دانسته‌ شده و نشانۀ آن، نسیان غیر است[۹].[۱۰] قرآن کریم، ذکر را غایت نماز دانسته[۱۱] و فرموده است شرط آنکه خداوند، بندگانش را یاد کند، این است که آنان او را یاد کنند[۱۲]. همچنین، ذکر را از صفات خردمندان شمرده[۱۳] و مایه آرامش دل‌ها[۱۴] و رویگردانی از آن را موجب سختی و تنگی معیشت دانسته است[۱۵]. در وصف بندگان نیک خدا فرموده است: «آنان مردانی‌اند که داد و ستد و خرید و فروش از یاد خدا بازشان نمی‌دارد»[۱۶]. قرآن فرمان می‌دهد مسلمانان همواره به یاد خدا و نعمت‌های الهی باشند و از انسان‌ها خواسته است در مصیبت‌ها و گرفتاری‌ها، دل خویش را به یاد پروردگار نیرو بخشند[۱۷] و یکی از ویژگی‌های منافقین را آن دانسته است که از یاد خدا غافل‌اند و اگر او را یاد کنند، از روی خودنمایی است[۱۸]. قرآن از پیامبران الهی خواسته است تا خدا را یاد کنند و نعمت‌هایش را به فراموشی نسپارند و اینرا مایۀ قرب آنان به پروردگار دانسته است. همچنین اقوامی همانند بنی‌اسرائیل را چون خدا را فراموش کرده‌اند، به سختی نکوهیده است[۱۹]. از پیامبر خدا (ص) نقل است «هر کس خدای را اطاعت کند، ذاکر است هر چند نماز، فراوان نگزارد و قرآن، بسیار نخواند»[۲۰]. امام علی (ع) در روایتی، ذکر را دو گونه شمرده است: یکی ذکر خدا هنگام مواجهه با سختی و دشواری و دوم، هنگام وسوسۀ گناه و از میان این دو، نخستین گونه برتر است[۲۱]. از روایات استفاده می‌‌شود مهم‌ترین نشانۀ ذکر راستین این است که آدمی خدا را فرمان بَرَد و از گناهان دوری کند[۲۲].[۲۳]

اقسام ذکر

ذکر به اعتبارات گوناگون به اقسام متعددی تقسیم شده است؛ همانند ذکر قلبی و زبانی، ذکر نام‌های خدا و صفات الهی، مدح و ثنای باری تعالی و توحید و تنزیه او و یاد نعمت‌های دنیوی و اخروی و رحمانیت و رحیمیت خداوند. ذکر قلبی را ذکر خفی نیز گویند[۲۴].[۲۵]

ذکر لفظی

در آیه شریفه نخست، از آنجا که کلمه "اسم" به میان آمده است، می‌‌توان گفت که همین ذکر لفظی اراده شده است: وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ[۲۶].

اهل دل، این نوع از ذکر را بس مؤثّر و کارا می‌‌دانند؛ به‌ویژه آنکه از دو عبارت شریف لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ[۲۷] و « لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ»، استفاده شود؛ هرچند به نظر می‌‌رسد که ذکر شریف یونسی: لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ[۲۸] - برای نفوس عادی، اولی و ارجح باشد.

یادآوری می‌‌کنیم که توسّل به اهل بیت (ع) که وسائط فیض الهی هستند نیز، در شمار توسّل به نام مبارک الهی است. حضرت حق خود می‌‌فرماید: وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا[۲۹]؛ و امام صادق (ع) فرموده‌اند: "بخدا قسم! ما همان اسماء نیکوی الهی هستیم که در قرآن از آن یاد شده است"[۳۰]؛ و باز همانگونه که امام صادق (ع) درباره آیه شریفه: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ[۳۱]، فرموده‌اند: "آنان همان "وسیله‌ای" هستند که در قرآن کریم بدان اشارت شده است"[۳۲].[۳۳]

ذکر قلبی

ذکر قلبی، به معنی توجّه قلب به یکی از اسماء زیبای الهی است. روشن است که چنانچه این توجّه با ذکر لفظی آن نام همراه شود، فوائد بیشتری نصیب ذاکر می‌گردد.

اقسام دیگر ذکر

افزون بر ذکر قلبی و زبانی، عده ای ذکر شهودی را هم از اقسام ذکر برشمرده‌اند که از مراتب عالی ذکر قلبی به شمار می‌آید[۳۴].

  1. برخی هم یکی از گونه‌های ذکر را ذکر عملی دانسته و آن را به عبادت، اطاعت و افعال پسندیده تفسیر کرده‌اند[۳۵].[۳۶]
  2. یکی دیگر از اقسام ذکر را می‌توان توجه و یادآوری دانست که در مقابل غفلت و فراموشی است. در روایتی شریف، امام صادق (ع)، آیه شریفه: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا[۳۷] را، به این نوع از ذکر تفسیر فرموده‌اند[۳۸].

این نوع از ذکر، هدف نهائی از دو قسم پیشین است؛ بلکه می‌‌توان آن را هدف نهائی تمامی عبادات دانست؛ همان‌گونه که خداوند در این رابطه فرموده است: إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي[۳۹]. اکنون در می‌‌یابیم اگر در فضیلت این نوع از تذکّر و هشیاری، هیچ آیه‌ای جز از این آیه فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ[۴۰] وارد نشده بود، باز همین آیه کافی بود تا آدمی را به اهمیّت عظیم آن، آگاه سازد[۴۱].

توجه و یادآوری

توجه و یادآوری، مقابل غفلت و فراموشی است. در روایتی شریف، حضرت امام صادق (ع)، آیه شریفه: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا[۴۲] را، به این نوع از ذکر تفسیر فرموده‌اند[۴۳].

این نوع از ذکر، هدف نهائی از دو قسم پیشین است؛ بلکه می‌‌توان آن را هدف نهائی تمامی عبادات دانست؛ همان‌گونه که حضرت حق در این رابطه فرموده است: إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي[۴۴]. اکنون در می‌‌یابیم که اگر در فضیلت این نوع از تذکّر و هشیاری، هیچ آیه‌ای جز از این آیه فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ[۴۵] وارد نشده بود، باز همین آیه کافی بود تا آدمی را به اهمیّت عظیم آن، آگاه سازد[۴۶].

فواید ذکر

از جمله فواید ذکر، پرورش ایمان است. ذکرهای زبانی، وجود و حضور خداوند را به انسان تلقین می‌کند و ضمیر او را دگرگون می‌سازد و سرانجام به ذکر قلبی می‌انجامد. از دیگر فواید ذکر زبانی این است که زبان آدمی به خیر عادت می‌کند و به طاعت الهی مشغول می‌گردد[۴۷]. مهم‌ترین فایدۀ ذکر، تقرب به خداوند است که غایت همۀ عبادات است[۴۸]. ذکر خدا، وسوسه‌های شیطانی را از میان می‌برد[۴۹]، ثواب و اجر اخروی می‌آورد، به ویژه برای بندگانی که به امور دنیوی نیز مشغول‌اند[۵۰]، مایۀ وقار و هیبت و شوکت است، احساس پوچی و بیهودگی را می‌زداید، در زندگی مادی انسان نیز دارای اثر است[۵۱] و راه تربیت اخلاقی را هموار می‌سازد و این بدان سبب است که غفلت و فراموشی خدا از مهم‌ترین علل گناهکاری و بزهکاری است[۵۲].

منابع

پانویس

  1. ر.ک: پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه، ص ۲۶۵.
  2. العین، ج۵، ص۳۴۶؛ لسان العرب، ج۵، ص۴۸، «ذکر».
  3. مفردات، ص۳۲۸؛ التحقیق، ج۳، ص۲۹۶۲۹۷، «ذکر».
  4. مفردات، ص۳۲۸.
  5. نثر طوبی، ج۱، ص۲۷۵، «ذکر».
  6. ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳.
  7. مفردات راغب‌، ذیل واژه ذکر.
  8. ر.ک: پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه، ص ۲۶۵.
  9. التحقیق فی کلمات القرآن‌، ۳/ ۳۱۷.
  10. ر.ک: پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه، ص ۲۶۶.
  11. وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ، «و نماز را بپا دار که نماز از کار زشت و کار ناپسند باز می‌دارد و به راستی یادکرد خداوند (از هر چیز) بزرگ‌تر است» سوره عنکبوت، آیه ۴۵.
  12. فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ، «پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا سپاس بگزارید و با من ناسپاسی نورزید» سوره بقره، آیه ۱۵۲.
  13. أَ فَمَن يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ الحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنمَّا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَاب، سوره رعد، آیه ۱۹.
  14. الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ، «همان کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌های ایشان با یاد خداوند آرام می‌گیرد؛ آگاه باشید! با یاد خداوند دل‌ها آرام می‌یابد» سوره رعد، آیه ۲۸.
  15. وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى، «و هر که از یادکرد من روی برتابد بی‌گمان او را زیستنی تنگ خواهد بود و روز رستخیز وی را نابینا بر خواهیم انگیخت» سوره طه، آیه ۱۲۴.
  16. رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ، «مردانی که هیچ داد و ستد و خرید و فروشی آنان را از یاد خداوند و برپا داشتن نماز و دادن زکات (به خود) سرگرم نمی‌دارد؛ از روزی می‌هراسند که دل‌ها و دیده‌ها در آن زیرورو می‌شوند» سوره نور، آیه ۳۷.
  17. الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ«همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
  18. مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذَلِكَ لَا إِلَى هَؤُلَاءِ وَلَا إِلَى هَؤُلَاءِ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِيلًا«میان آن (دو گروه) سرگردان مانده‌اند، نه با اینانند نه با آنان و هر که را خداوند در گمراهی وانهد هرگز برای او راهی نخواهی یافت» سوره نساء، آیه ۱۴۳.
  19. يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ«ای بنی اسرائیل! نعمت مرا که ارزانی شما داشتم به یاد آورید و به پیمان من وفا کنید تا به پیمان شما وفا کنم و تنها از من بهراسید» سوره بقره، آیه ۴۰.
  20. بحارالانوار، ج ۵، ص ۱۴۷.
  21. سفینة البحار، ج ۲، ص ۲۷۷.
  22. بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۱۰۸.
  23. ر.ک: پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه، ص ۲۶۵-۲۶۶.
  24. ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ«پروردگارتان را به لابه و نهانی بخوانید که او تجاوزگران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۵۵ و وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ«و پروردگارت را در دل خود به لابه و ترس و بی‌بانگ بلند در گفتار، سپیده‌دمان و دیرگاه عصرها یاد کن و از غافلان مباش!» سوره اعراف، آیه ۲۰۵.
  25. ر.ک: پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه، ص ۲۶۶.
  26. «و نام پروردگارت را یاد کن و از همه بگسل و بدو بپیوند» سوره مزمل، آیه ۸.
  27. «هیچ خدایی جز خداوند نیست» سوره صافات، آیه ۳۵.
  28. «و یونس را (یاد کن) هنگامی که خشمناک راه خویش در پیش گرفت و گمان برد که هیچ‌گاه او را در تنگنا نمی‌نهیم پس در آن تاریکی‌ها بانگ برداشت که هیچ خدایی جز تو نیست، پاکا که تویی، بی‌گمان من از ستمکاران بوده‌ام» سوره انبیاء، آیه ۸۷.
  29. «و خداوند را نام‌های نیکوتر است، او را بدان‌ها بخوانید! و آنان را که در نام‌های خداوند کژاندیشی می‌کنند وانهید، به زودی بدانچه می‌کرده‌اند کیفر می‌بینند» سوره اعراف، آیه ۱۸۰.
  30. « نَحْنُ وَاللَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فِي الْقُرْآنِ»؛ تفسیر صافی، ذیل آیه ۱۸۰ الأعراف.
  31. «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید و در راه او جهاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۳۵.
  32. تفسیر صافی، ذیل آیه ۳۵ سوره مائده.
  33. مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ج۱، ص۱۷۷ ـ ۱۷۸.
  34. تفسیر روشن، ج۲، ص۲۶۱؛ ج۳، ص۶۱.
  35. مواهب الرحمان، ج۲، ص۱۴۹.
  36. ر.ک: ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳.
  37. «ای مؤمنان! خداوند را بسیار یاد کنید و او را پگاه و دیرگاه عصر به پاکی بستأیید» سوره احزاب، آیه ۴۱ ـ ۴۲
  38. اصول کافی، ج ۲ ص ۸۰.
  39. «بی‌گمان این منم خداوند که هیچ خدایی جز من نیست، مرا بپرست و نماز را برای یادکرد من بپا دار» سوره طه، آیه ۱۴.
  40. «(این چراغ) در خانه‌هایی (است) که خداوند رخصت داده است تا والایی یابند و نامش در آنها برده شود؛ سپیده‌دمان و دیرگاه عصرها در آنها او را به پاکی می‌ستایند مردانی که هیچ داد و ستد و خرید و فروشی آنان را از یاد خداوند و برپا داشتن نماز و دادن زکات (به خود) سرگرم نمی‌دارد» سوره نور، آیه ۳۶ ـ ۳۷
  41. ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۱، ص ۱۷۸-۱۷۹.
  42. «ای مؤمنان! خداوند را بسیار یاد کنید و او را پگاه و دیرگاه عصر به پاکی بستأیید» سوره احزاب، آیه ۴۱-۴۲.
  43. اصول کافی، ج ۲ ص ۸۰.
  44. «بی‌گمان این منم خداوند که هیچ خدایی جز من نیست، مرا بپرست و نماز را برای یادکرد من بپا دار» سوره طه، آیه ۱۴.
  45. «(این چراغ) در خانه‌هایی (است) که خداوند رخصت داده است تا والایی یابند و نامش در آنها برده شود؛ سپیده‌دمان و دیرگاه عصرها در آنها او را به پاکی می‌ستایند مردانی که هیچ داد و ستد و خرید و فروشی آنان را از یاد خداوند و برپا داشتن نماز و دادن زکات (به خود) سرگرم نمی‌دارد؛ از روزی می‌هراسند که دل‌ها و دیده‌ها در آن زیرورو می‌شوند» سوره نور، آیه ۳۶ -۳۷.
  46. مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۱، ص۱۷۸-۱۷۹.
  47. بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۱۵۱؛ سفینة البحار، ج ۲، ص ۲۸۳.
  48. فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ«پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا سپاس بگزارید و با من ناسپاسی نورزید» سوره بقره، آیه ۱۵۲.
  49. إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ«بی‌گمان پرهیزگاران چون دمدمه‌ای از شیطان به ایشان رسد (از خداوند) یاد می‌کنند و ناگاه دیده‌ور می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۲۰۱.
  50. قالَ ادْخُلُوا في‏ أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النَّارِ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فيها جَميعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ سوره اعراف، آیه ۱۲۸.
  51. وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى«و هر که از یادکرد من روی برتابد بی‌گمان او را زیستنی تنگ خواهد بود و روز رستخیز وی را نابینا بر خواهیم انگیخت» سوره طه، آیه ۱۲۴.
  52. ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۶۶.