ذکر در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ذکر است. ذکر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ذکر در لغت - ذکر در قرآن - ذکر در اخلاق اسلامی - ذکر در فقه سیاسی - ذکر در معارف دعا و زیارات - ذکر در معارف و سیره نبوی - ذکر در معارف و سیره حسینی - ذکر در معارف و سیره سجادی - ذکر در حقوق اسلامی- ذکر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ذکر، در کتاب‌های لغت، به معنای یاد کردن از چیزی و یا یاد آوری چیزی پس از فراموشی است. این یاد کردن، ممکن است با زبان یا قلب و یا هر دو باشد.

ذکر خدای سبحان از بارزتر مصادیق پرستش خداوند است و از لحاظ وجودی، اقسامی دارد که کامل‌ترین آن است، که بنده خداوند متعال را یاد کند. رسول خدا (ص) ذکر را تنها زبانی نمی‌دانست؛ بلکه هر کاری و هر عملی را که نمودار یاد پروردگار باشد، ذکر او به حساب می‌آورد؛ همچنان که در روایتی از ایشان نقل شده است: "هر کس از خداوند عزوجل فرمان ببرد، خدا را یاد کرده است؛ هر چند نماز خواندن و روزه گرفتن و قرآن خواندنش اندک باشد".

یاد خداوند متعال در بیان پیامبر خدا (ص) برترین صدقات و باعث آسانی کارها و عامل راغب شدن مردم به آخرت و عملی برشمرده شده است که محبوب‌تر از آن نزد خداوند متعال و عاملی مؤثّرتر از آن در نجات بنده از بند گناهان در دنیا و آخرت، یافت نمی‌شود. ایشان علاقه به ذکر خدا را نشانه دوست داشتن خداوند و علاقه نداشتن به آن را نشانه دشمنی با خدا دانسته‌اند. آن حضرت روزی خطاب به اصحاب و یارانش فرمود: "آیا به شما نگویم که بهترین و پاکیزه‌ترین اعمال شما نزد خدایتان چیست و چه چیز درجات شما را بیش از هر چیز بالا می‌برد و برایتان از درهم و دینار بهتر است و [حتی] از اینکه با دشمن رو به رو شوید و بکشید و کشته شوید، ارزشمندتر است؟" گفتند: "بگویید، ای پیامبر خدا (ص)!"‌ فرمود: "بسیار به یاد خداوند عزوجل بودن". و به مسلمانان می‌فرمود: "اگر می‌خواهید برگزیده‌ترین بنده خداوند متعال باشید، پس خدا را فراوان یاد کنید".

پیامبر اکرم (ص) بر مداومت ذکر تأکید داشته، می‌فرمود: "هیچ چیزی را بر یاد خدا ترجیح نده! چرا که غافل شدن از یاد خدا در هر لحظه از عمر آدمی باعث افسوس خوردن در روز قیامت است". همچنین فرموده است: "تا وقتی به یاد خدا باشی؛ ایستاده یا نشسته، در بازار یا در محفل صمیمی و یا هر کجا که باشی، پیوسته در حال نماز و عبادت هستی".

همچنین در احادیث رسول خدا (ص) مجالسی سودمند معرفی شده‌اند که در آن، از خدا یاد شود و اگر جز این باشد، چیزی جز حسرت و وبال برای اهل مجلس نخواهد بود ایشان مثال کسانی را که از خدا را یاد می‌کنند و کسانی که از خداوند یاد نمی‌کنند، انسان‌های زنده و مرده دانسته و فرموده‌اند: "مثل کسی که در میان غافلان به یاد خداست، مثل چراغ در خانه تاریک است".

در احادیث و روایات رسول خدا (ص) زنده شدن دل‌ها، شفای دل‌ها، دور شدن شیطان، ایمنی از نفاق، دوستی خدا و مصونیت، از ثمرات یاد خدا برشمرده شده است.

رسول اکرم (ص) خود نیز از برترین ذاکران الهی بود و می‌فرمود: "خداوند به من امر کرده که سخنم ذکر باشد"؛ روایت شده است که آن حضرت (ص) برنمی‌خاست و نمی‌نشست؛ مگر با ذکر خدا. ایشان هر روز ۳۶۰ بار به تعداد عروق بدن، خدا را حمد می‌گفت و می‌فرمود: « الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ كَثِيراً عَلَى‌ كُلِ‌ حَال‌»؛ در تمام حالات و به طور فراوان، حمد و ستایش مخصوص پروردگار جهانیان است. نزول برخی آیات بر شور و اشتیاق آن حضرت در ذکر خدا می‌افزود؛ آن چنان که کفار به طعنه و استهزا می‌گفتند: "او جن‌زده شده است..

رسول خدا (ص) در مقام بندگی، همواره خود را در محضر خداوند می‌دید و یاد الله با تمام وجودش عجین شده بود و جز با یاد او کاری انجام نمی‌داد. امام حسین (ع) می‌فرماید از پدرم درباره چگونگی مجلس رسول خدا (ص) پرسیدم. ایشان فرمود: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) لَا يَجْلِسُ وَ لَا يَقُومُ إِلَّا عَلَى ذِكْرِ اللَّهِ‌». امام صادق (ع) نیز فرموده است: شیوه رسول خدا چنان بود که روزی سیصد و شصت بار خدا را حمد و ستایش می‌کرد و چنین می‌فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِ الْعالَمِينَ كَثِيراً عَلَى كُلِّ حَالٍ».

یاد خداوند، آدمی را از غفلت و بی‌خبری وا می‌رهاند. پیامبر خدا می‌فرماید: «مَا مِنْ سَاعَةٍ تَمُرُّ بِابْنِ آدَمَ لَمْ يَذْكُرِ اللَّهَ فِيهَا بِخَيْرٍ إِلَّا حَسِرَ عِنْدَهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ».

حضرت محمد (ص) در تشبیهی چنین می‌فرماید: «الذَّاكِرُ فِي الْغَافِلِينَ كَالْمُقَاتِلِ فِي الْفَارِّينَ‌». رسول الله (ص) در جایی دیگر به این نکته اشاره دارد که ذاکران خداوند سیراب می‌میرند: «كُلُّ أَحَدٍ يَمُوتُ عَطْشَانَ إِلَّا ذَاكِرَ اللَّهِ». ایشان، یاد خدا را شفای دل‌ها می‌داند: «ذِكْرُ اللَّهِ شِفَاءُ الْقُلُوبِ‌» و می‌فرماید هر که بسیار به یاد خدا باشد، خداوند دوستش می‌دارد: «مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللَّهِ أَحَبَّهُ‌».

پیامبر گرامی اسلام، یاد خدا را در مواقع خاص، لازم و ضروری می‌شمارد و می‌فرماید: «اذْكُرِ اللَّهَ عِنْدَ هَمِّكَ إِذَا هَمَمْتَ وَ عِنْدَ لِسَانِكَ إِذَا حَكَمْتَ وَ عِنْدَ يَدِكَ إِذَا قَسَمْتَ».

رسول الله (ص) در فضیلت یاد خدا می‌فرماید: هیچ کاری نزد خداوند متعال، محبوب‌تر و هیچ عاملی در نجات بنده از هر گناهی در دنیا و آخرت، مؤثرتر از ذکر خدا نیست. عرض شد: حتی جنگ در راه خدا؟ فرمود: اگر یاد خدا در میان نبود، دستور جنگ داده نمی‌شد.

ایشان بر همین اساس می‌فرماید: «لَا تَخْتَارَنَّ عَلَى ذِكْرِ اللَّهِ شَيْئاً فَإِنَّهُ يَقُولُ ﴿وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ﴾».

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. اسحاقی، سید حسین، نگین رسالت