تفسیر کتاب الله العزیز (کتاب)
تفسیر کتاب الله العزیز کتابی است به زبان عربی که مشتمل بر تأویلات آیات قرآن می‌باشد. این کتاب اثر هود بن محکم هواری است و انتشارات دار البصائر انتشار آن را به عهده داشته است.[۱]
| تفسیر کتاب الله العزیز | |
|---|---|
 | |
| زبان | عربی |
| نویسنده | هود بن محکم هواری |
| ناشر | انتشارات دار البصائر |
| محل نشر | الجزائر |
| سال نشر | ۱۴۲۶ ق، ۱۳۸۴ ش |
| تعداد جلد | ۴ |
| فهرست جلدها | جلد اول، جلد دوم، جلد سوم، جلد چهارم |
دربارهٔ کتاب
تفسیری با این نام، تألیف هود بن محکم هواری [۲] (نیمه دوم قرن سوم)[۳] با مقدمه و تحقیق «حاج بن سعید شریفی» در چهار جلد حجیم[۴] چاپ شده و موجود است[۵].
گفته‌اند نخستین منبع‌شناسایی این تفسیر کتاب «السیر» بدرالدین شماخی بوده است[۶]. باتوجه به اینکه هود بن محکم را از فرقۀ «اباضیه»[۷] معرفی کرده‌اند[۸]، می‌توان این تفسیر را یکی از آثار تفسیری کهن آن فرقه به شمار آورد[۹].
هواری را مختصرکنندۀ تفسیر یحیی بن سلام نیز معرفی کرده‌اند[۱۰]. محقق این تفسیر با مقایسه بین این تفسیر و تفسیر یحیی بن سلام نتیجه گرفته که اصل این تفسیر، تفسیر ابن سلام بوده و این تفسیر مختصر آن تفسیر است [۱۱]، ولی در تفسیر موجود اشاره‌ای به اینکه این تفسیر مختصر تفسیر یحیی بن سلام می‌باشد، دیده نمی‌شود. در هر صورت، این تفسیر با مقدمه‌ای کوتاه از مؤلف دربارۀ مطالبی از قبیل «اولین و آخرین آیات نازل شده»، «کیفیت جمع‌آوری و یکسان‌سازی قرآن کریم»، «تفاوت میان مصحف ابی بن کعب و ابن مسعود»، «آیات و سوره‌های مکی و مدنی» و... آغاز شده [۱۲] و سپس به صورت ترتیبی به تفسیر آیات از سوره حمد تا سوره ناس پرداخته است و همه سوره‌های قرآن را دربر دارد.
بیشتر محتوای این تفسیر آرای تفسیری نقل شده از صحابه و تابعین است؛ برای نمونه، در تفسیر سوره حمد از حسن، ابوالدرداء، عبد الله بن مسعود، سلمان فارسی، ابو زید، ابن عباس، ابی بن کعب و مجاهد دیدگاه تفسیری نقل کرده و در تفسیر این سوره نقل وی از حسن بیش از دیگران است[۱۳]. از کلبی نیز زیاد نقل می‌کند و گاهی سخن مفسران را با تعبیر "قال بعضهم" و "قالوا" بدون ذکر نام گوینده می‌آورد. در بسیاری موارد اقوال را ذکر می‌کند و بدون اختیار و ترجیح یکی از آن اقوال می‌گذرد[۱۴]. در ذیل آیه مباهله[۱۵] و آیه تطهیر ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۱۶] به برخی روایات فضائل اهل بیت پیامبر (ع) اشاره کرده است[۱۷]، ولی در بسیاری از آیات مربوط به ولایت و فضایل اهل بیت[۱۸] به روایات فضایل، حتی روایاتی که در کتاب‌های روایی و تفسیری اهل تسنن آمده، اشاره‌ای نکرده است. در ذیل آیه ولایت ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۱۹] روایت عبد الله بن سلام را نقل کرده، ولی ذیل آن را که در بیان صدقه دادن حضرت علی (ع) به مسکین بوده، نیاورده است[۲۰]، بنابراین، می‌توان گفت این تفسیر از تفاسیر اثری به شیوه اهل تسنن است.[۲۱]
فهرست کتاب
در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.
دربارهٔ پدیدآورنده
در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.
پانویس
- ↑ وبگاه نیل و فرات
- ↑ از برخی کلمات استفاده می‌شود «هوّاری» به هوّاریّون (قریه‌ای معروف به این نام) منسوب است (ر. ک: حموی؛ معجم البلدان، ج۵، ص۴۱۹، کلمۀ هوّاریّون) ولی در مقدمۀ محقق این تفسیر آمده است: این عالم (هود بن محکم هوّاری) به قبیلۀ هوّارۀ بربریّه منسوب است (ر. ک: هوّاری، تفسیر کتاب الله العزیز، ج۱، ص۶).
- ↑ فؤاد سزگین تاریخ تولدش را ۲۰۸ و تاریخ وفاتش را ۲۵۸ ذکر کرده است (ر. ک: سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۹۶) ولی منبع گزارش وی معلوم نیست.
- ↑ جلد اول ۵۸۰ صفحه (۶۱ صفحه مقدمۀ محقق و کپی مخطوطات و ۱۲ صفحه مقدمه مؤلف و متن تفسیر از سوره حمد تا سوره انعام)، جلد دوم ۴۸۷ صفحه (تفسیر سوره اعراف تا سوره کهف)، جلد سوم ۴۶۷ صفحه (تفسیر سوره مریم تا سوره صافات) و جلد چهارم ۶۱۶ صفحه (۵۴۶ صفحه تفسیر سوره صتا سوره ناس و ۷۰ صفحه فهرست‌های تفسیر).
- ↑ این تفسیر را «دار القرب الاسلامی» بیروت در سال ۱۹۹۰ م چاپ کرده است.
- ↑ ر. ک: هوّاری، تفسیر کتاب الله العزیز، ج۱، ص۶ (مقدمه محقق).
- ↑ «اباضیه» یکی از فرقه‌های خوارج است که از عبد الله بن اباض پیروی می‌کرده‌اند (ر. ک: شهرستانی، الملل و النحل؛ ج۱، ص۱۰۵، ۱۲۱) و ظاهراً به لحاظ اینکه رهبرشان عبد الله بن اباض بوده به «اباضیّه» معروف شده‌اند.
- ↑ ر. ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۷۱۳.
- ↑ همان‌گونه که فؤاد سزگین و عادل نویهض از این تفسیر با عنوان تفسیر القرآن اباضیّه یاد کرده‌اند (ر. ک: تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۹۶، معجم المفسرین، ج۲، ص۷۱۳).
- ↑ ر. ک: تفسیر یحیی بن سلّام، ج۱، ص۱۹ (مقدمه محقق).
- ↑ وی در مقدمه این تفسیر می‌گوید: با مقایسه بین این تفسیر و تفسیر یحیی بن سلّام بصری بدون تردید می‌توانم بگویم که شیخ هود هواری اعتماد فراوانی به تفسیر ابن سلّام داشته است و اگر مجاز بودم که برای این تفسیر عنوان دیگری غیر از عنوانی که در مخطوطات یافته‌ام، قرار دهم، عنوان تفسیر شیخ هود هوّاری (مختصر تفسیر ابن سلّام بصری) را برای آن قرار می‌دادم؛ زیرا اصل این تفسیر بدون‌شک تفسیر ابن سلّام است و در پاسخ این سؤال که چرا در مخطوطات تفسیر هواری که به دست ما رسیده به این ارتباط اشاره نشده، گفته است: شاید هوّاری در دیباچه تفسیرش به آن اشاره داشته ولی آن قسمت از مخطوط از بین رفته باشد؛ زیرا قدیمی‌ترین مخطوطی که از این تفسیر به ما رسیده، تاریخش به قرن یازدهم هجری برمی‌گردد و قسمت اول آن فرسوده شده و از بین رفته است. در هرصورت، اکنون دو تفسیر در پیش‌روی ما است: ۱. تفسیر ابن سلّام ۲. تفسیر هوّاری، و در تفسیر دوم بسیاری از آنچه در تفسیر اول آمده وجود دارد با اضافه‌ای، پس ناگزیر این تفسیر که زمانش متأخر است مختصر آن تفسیر سابق است (ر. ک: تفسیر یحیی بن سلّام، ج۱، ص۲۵).
- ↑ ر. ک: تفسیر یحیی بن سلّام، ج۱، ص۶۲-۷۳.
- ↑ ر. ک: تفسیر یحیی بن سلّام، ج۱، ص۷۳-۷۷.
- ↑ برای مثال، در تفسیر ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُزَكُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ﴾ آورده است: «قال بعضهم هم الیهود، زکّوا انفسهم بامر لم یبلغوه و قالوا: ﴿نَحْنُ أَبْنَاءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ﴾ و قالوا: لا ذنوب لنا، ذکروا عن مجاهد قال: هم یهود کانوا یقدّمون صبیانهم فیؤمّونهم فی الصلاة یقولون لا ذنوب لهم تزکیة، و قال الحسن: هم اهل الکتابین ﴿وَقَالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَى﴾ و قال الکلبی: هم الیهود، جاؤا بأبنائهم اطفالا الی النبی (ص) فقالوا: یا محمد، هل لنا علی اولادنا هؤلاء من ذنوب فی ما اقترفوا؟ قال: لا» (تفسیر یحیی بن سلّام، ج۱، ص۳۸۸). آیه ﴿...فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ﴾ را به ازدواج متعه تفسیر کرده و پس از آن دو قول در نسخ و عدم نسخ این آیه آورده و هیچ‌یک را بر دیگری ترجیح نداده است (ر. ک: تفسیر یحیی بن سلّام، ج۱، ص۳۶۷).
- ↑ آل عمران، ۶۱.
- ↑ «و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید و نماز بپا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و فرستاده او فرمانبرداری کنید؛ جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ ر. ک: تفسیر یحیی بن سلّام، ج۱، ص۲۸۸، و ج۳، ص۳۶۸.
- ↑ مانند آیه مودت (شوری، ۲۳)، آیه لیلة المبیت (بقره، ۲۰۷)، آیه اکمال دین (مائده، ۳)، آیه تبلیغ (مائده، ۶۷) و آیه اولی الامر (نساء، ۵۹).
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ محقق تفسیر در پاورقی، ذیل روایت را از برخی نسخه‌های تفسیر نقل کرده و در ردّ آن سخن گفته است (ر. ک: تفسیر یحیی بن سلّام، ج۱، ص۴۸۲).
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۴۸۵-۴۸۷.