توبه حضرت آدم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حضرت آدم است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در پی فرمان خروج از بهشت و هبوط، آدم (ع) و حوّا دریافتند که با فریب شیطان و ستم بر خویش، آن محیط آرام و پرنعمت را از دست داده‌اند؛ ازاین‌رو در مقام توبه و انابه به درگاه خدا برخاستند و لطف خدا نیز شامل حالشان گشت. آدم از پروردگار خود کلماتی رادریافت و با آن کلمات توبه کرد. خداوند نیز توبه آنان را پذیرفت: ﴿ فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴾، ﴿قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾، ﴿ ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدَى﴾ به‌ گفته طبرسی‌ و علامه طباطبایی، توبه‌بندگان، در میان دو توبه خداوند قرار دارد؛ زیرا بازگشت او از نافرمانی، منوط به توفیق و رحمت خدا است و پس از توبه نیز محتاج است که خداوند به عنایت و رحمت خود، توبه او را بپذیرد؛ بنابراین ابتدا خداوند به آدم (ع) توفیق توبه داد و پس از آن که آدم (ع) توبه، کرد توبه‌اش را پذیرفت.

بازگشت به خدا

بعد از ماجرای وسوسۀ ابلیس و دستور خروج آدم از بهشت، آدم متوجه شد راستی به خویشتن ستم کرده، و از آن محیط آرام و پرنعمت، بر اثر فریب شیطان بیرون رانده شده و در محیط پر زحمت و مشقت بار زمین قرار خواهد گرفت، در اینجا آدم به فکر جبران خطای خویش افتاد و با تمام جان و دل متوجه پروردگار شد، توجهی آمیخته با کوهی از ندامت و حسرت.

لطف خدا نیز در این موقع به یاری او شتافت و چنان‌که قرآن می‌گوید: «آدم از پروردگار خود کلماتی دریافت داشت، سخنانی مؤثر و دگرگون‌کننده، و با آن توبه کرد و خدا نیز توبه او را پذیرفت؛ چراکه او توبه‌پذیر و مهربان است». درست است که آدم در حقیقت کار حرامی انجام نداده بود، ولی همین ترک اولی نسبت به او عصیان محسوب می‌شد، او به سرعت متوجه وضع خود شد و به سوی پروردگارش بازگشت.

به هر حال آنچه نمی‌بایست بشود - یا می‌بایست بشود - شد، و با اینکه توبۀ آدم پذیرفته گردید، ولی اثر وضعی کار او که هبوط به زمین بود تغییر نیافت.

داستان قرآنی توبه

هنگامی که حضرت آدم (ع) از شیطان فریب خورد و خداوند فرمود: ﴿فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾ از بهشت اخراج شد و سپس توبه کرد. ظاهراً این توبه نیز از عنایات الهی بود: ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ﴾. علی (ع) داستان را چنین توصیف می‌‌کند: سپس خدای سبحان، درِ توبه را به روی او گشود و کلمه رحمت بر زبان او نهاد.

در توضیح و تفسیر کلماتی که آدم برای توبه فرا گرفت اقوال متعدد است. بیشتر روایات دلالت دارد که این کلمات، نام‌های محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) بود. احتمال این که آیات ﴿رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا﴾ کلمات و ذکر توبه آدم بوده باشد ضعیف است، زیرا این جملات را قبل از هبوط گفته‌اند و توبه بعد از هبوط بوده است. برخی از روایات نیز اعمال حج را به عنوان توبه آدم ذکر کرده‌اند. برخی نیز گفته‌اند این کلمات، مراتبی از ملکوت و جبروت و ارواح مجرده بوده است.

در هر صورت پرسش این است که اگر توبه آدم پذیرفته شد ﴿فَتَابَ عَلَيْهِ﴾ چرا به بهشت باز نگشت؟ برخی گفته اند: خروج از بهشت و هبوط، اثر وضعی و طبیعی خوردن از شجره ممنوعه بوده و توبه تنها در کاهش بُعد از درگاه الهی مؤثر است. برخی گفته‌اند اخراج آنها از بهشت و زندگی زمینی یک قضای مسلم و حتمی بود و اگر این نبود، باید بعد از توبه و بخشودگی به بهشت برگردند. در حقیقت با تناول میوه درخت ممنوعه مقرر شد که انسان به زمین بیاید و با توبه مقرر شد که خدا او و فرزندانش را به وسیله هدایت، به بندگی و عبودیت اکرام نماید و گفته‌اند اخراج از بهشت به آن جهت بود که بهشت جای توبه نبود باید به زمین می‌‌آمد تا توبه نماید و کرم و جود و رحمت الهی تبیین شود.

در کتاب مقدس گفته شده اخراج آدم از بهشت، از ترس دست یابو او به درخت حیات بود. از نظر ما اخراج آدم از بهشت عقوبت نبود، زیرا عقوبت، زیان است و سلب لذت و منافع، عقوبت نیست. بلکه این اخراج مصلحت و تقدیر الهی بود تقدیری حتمی و مسلّم و اراده خداوند به گسترش رحمت و نعمت و گشودن ابواب خیرات و برکات در زمین بود.

منابع

1. مکارم شیرازی، ناصر، قصه‌های قرآن
2. مقدمی، محمود، مقاله «آدم»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
3. ناصح، علی احمد، آدم، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱