جبار (اسم الهی)

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسم الهی است. جبار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جبار در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

جبّار صیغه مبالغه از «ج ـ ب ـ ر» ضد کسر و به معنای اصلاح، اصلاح از راه قهر و غلبه و عظمت و برتری و استقامت یا برگرفته از اجبار به معنای قهر و غلبه و اکراه است که جبر نیز گاهی در آن استعمال می‌‌شود؛ مانند جبر در برابر تفویض، بنابراین جبار کسی است که کار او اصلاح بسیار یا نفوذ او آشکار، حکم او غالب و امر او برتر است و نیز کسی یا چیزی است که بر اثر عظمت و بلندی، از دسترس دور است، چنان که به نخل، اسب، شتر و مرد بلند قامت و عظیم الجثه به ترتیب «نخلة جبّارة»، «فرس جبّار»، «ناقة جبّارة» و «رجل جبّار» گفته می‌‌شود. جبّار از اسمای حسنای الهی است که یک بار در قرآن به صراحت در ردیف برخی دیگر از اسمای خداوند آمده است: ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ در بسیاری از روایات نیز اسم جبّار ضمن اسماء و صفات خداوند ذکر شده است. از امام صادق (ع) از پدرانش نقل شده که برای خداوند ۹۹ اسم است و آنها عبارت‌اند از اللّه، عزیز، جبار و... .

تبیین اسم جبار

جبار مانند واژه جبروت از جبر به معنای تلافی و تدارک اشتقاق یافته و هرگز از جبر به معنای اضطرار گرفته نشده است، آن گونه که اشاعره پنداشته‌اند که بندگان در افعال خویش مجبورند. در هیچ جای قرآن نیز نیامده است که خدا بر چیزی اجبار می‌‌کند، بلکه در قرآن از قاهریت او نسبت به بندگانش: ﴿وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ﴾ و نیز از مسخر بودن همه چیز تحت فرمان و امر او: ﴿وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ﴾ سخن به میان آمده است.

بنابراین جبار بودن خداوند بدین معناست که او نقصان ذاتی ماهیات را که مقتضی روی آوردن آنها به سوی عدم است با وجود بخشیدن به آنها و نیز قوه ذاتی مواد را که موجب نابودی و هلاک آن هاست با فعلیت بخشیدن به آنها تدارک و سرانجام هر کاستی و کمبودی را جبران و هر شکستگی را ترمیم می‌‌کند، چنان که در اسم دیگری خداوند «جابر العَظْم الکَسیر» یعنی ترمیم کننده استخوان شکسته خوانده شده، چه جابر نیز مانند جبّار از جبر به معنای تلافی مشتق شده است.

گفتنی است که در کاربرد جبّار درباره غیر خداوند باید معنای ریشه را جز آن دانست، گرچه لازم است شخص مؤمن از باب تخلق به اخلاق الهی مظهر جباریت خدا باشد و موجبات تسلی خاطرهای آزرده را فراهم سازد و این خود از آثار شناخت اسم جبار است.

بر این اساس به خوبی روشن می‌‌شود که در تفسیر اسم جبار به قهار و مانند آن، ویژگی خاص آن لحاظ نشده و مرز دقیق بین معنای این اسم و اسم‌هایی مانند قهار، عزیز و متکبر مشخص نگشته است.

گروهی با ملاحظه کردن معنای قهر و غلبه و اکراه در ریشه اسم جبار آن را چنین معنا کرده‌اند که جبار کسی است که خلق را به بعضی از امور غیراختیاری وا می‌‌دارد یا مشیت وی بالاجبار در همگان نافذ است و کسی به حریم او دسترسی ندارد. اینان نیز استعمال جبار را در بنده قبیح دانسته‌اند؛ زیرا بنده، مقهور و محکوم سلطنت پروردگار است. البته ممکن است خداوند به بنده ای از بندگان خود مال، عنوان، علم، قدرت و حکومتی عطا کند که در این صورت لازم است آنها را در مسیر خواست خدا صرف کند.

گروه یاد شده همچنین افزوده اند: هنگامی که خداوند وصف جبّار را از پیامبر گرامی خویش سلب کرده است حال دیگران معلوم است: ﴿وَمَا أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ﴾.، از این رو به‌کارگیری واژه جبار درباره انسان: ﴿وَإِذَا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّارِينَ﴾ از باب مذمت اوست که می‌‌خواهد نقص خود را با ادعا کردن منزلتی از تعالی و برتری جبران کند که استحقاق آن را ندارد، از این رو در آیه ﴿وَبَرًّا بِوَالِدَتِي وَلَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِيًّا﴾ از حضرت عیسی (ع) نقل کرده که خداوند هرگز مرا جبار شقی قرار نداده است: ﴿وَلَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِيًّا﴾ و در آیه ﴿وَبَرًّا بِوَالِدَيْهِ وَلَمْ يَكُنْ جَبَّارًا عَصِيًّا﴾ بر آن مهر تأیید زده است: ﴿وَلَمْ يَكُنْ جَبَّارًا عَصِيًّا﴾. برخی دیگر به ذکر هر دو احتمال در معنای اسم مورد بحث بسنده کرده و گفته‌اند: جبار مبالغه از جبرِ کسر (شکستگی) یا به معنای کسی است که اراده او نافذ است و بر هرچه بخواهد اجبار می‌‌کند، در هر صورت جباریت خداوند به اقتضای واجب الوجود بودن اوست؛ زیرا وجوب وجود مستلزم استناد هر چیزی (کمال و تکمیلی) به خداست.

منابع

1. اسحاق‌نیا تربتی، سید رضا، مقاله «جبار»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹