حسن بن علی بن یقطین در تراجم و رجال
آشنایی اجمالی
الحسن بن علی بن یقطین[۱]، در سند دو روایت تفسیر کنز الدقائق به گزارش از کتاب الکافی و المحاسن یاد شده است؛
«عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: إِنَّمَا يُدَاقُ اللَّهُ الْعِبَادَ فِي الْحِسَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِي الدُّنْيَا»[۲].[۳]
شرح حال راوی
حسن بن علی بن یقطین بن موسی از محدثان، فقیهان و متکلمان شیعی مذهب کوفه است که پس از سپری کردن مدتی از عمر خود در وطن، همراه پدرش علی بن یقطین به بغداد سفر کرد و همانجا ماندگار شد. این راوی از اصحاب امام کاظم و امام رضا و امام جواد(ع) بوده و در کتب رجالیان قدیم از دارندگان اثر قلمی معرفی شده است و همانگونه که از نامش پیداست، فرزند یکی از راویان ثقه و از سرشناسان معروف شیعه، جناب علی بن یقطین است. از این راوی، فرزندی به نام قاسم به جای مانده که در شهر مقدس قم زندگی میکرد.
قدماء رجالی شیعه، از راوی مورد بحث چنین یاد کردهاند:
- برقی: الحسن بن علی بن یقطین[۴].
- نجاشی: الحسن بن علی بن یقطین بن موسی مولی بنی هاشم و قیل مولی بنی أسد،...، روی عن أبی الحسن و الرضا(ع) و له کتاب مسائل أبی الحسن موسی(ع)[۵].
- شیخ طوسی: الحسن بن علی بن یقطین[۶]؛ الحسن بن علی بن یقطین، مولی بنی هاشم بغدادی؛ له کتاب مسائل موسی بن جعفر(ع)[۷].[۸]
طبقه راوی
تاریخ تولد و درگذشت راوی در کتب تراجم و شرح حال راویان نوشته نشده؛ ولی با برشمردن تاریخ ولادت پدر راوی در سال ۱۲۴، و وفات او در سال ۱۸۲[۹]، ولادت فرزند وی در حدود سال ۱۵۰ خواهد بود. روایات پُرشمار أحمد بن محمد بن خالد برقی از راوی، گواه زنده بودن او تا سالهای پایانی عمر امام جواد(ع) (سال ۲۲۰) است[۱۰].
بیشتر روایات راوی از معصوم(ع) باواسطه گزارش شده؛ ولی نمونههای کمی از گزارش مستقیم راوی از آن بزرگواران را نیز میتوان یافت؛ مانند:
- روایت از امام کاظم(ع): «سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ(ع) عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي خَلْفَ إِمَامٍ يَقْتَدِي بِهِ فِي صَلَاةٍ يُجْهَرُ فِيهَا بِالْقِرَاءَةِ فَلَا يَسْمَعُ الْقِرَاءَةَ قَالَ لَا بَأْسَ إِنْ صَمَتَ وَ إِنْ قَرَأَ»[۱۱].
- «وَ عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى قَالَ كَتَبَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ إِلَى الْعَبْدِ الصَّالِحِ هَلْ يُصَلِّي الرَّجُلُ الصَّلَاةَ وَ عَلَيْهِ إِزَارٌ مُتَوَشِّحٌ بِهِ فَوْقَ الْقَمِيصِ فَكَتَبَ نَعَمْ»[۱۲].
- روایت از امام رضا(ع): «مُحَمَّدُ بْنُ كَثِيرٍ الدِّمَشْقِيُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: حَدَّثَنَا الرِّضَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ(ع)قَالَ: هَذِهِ عُوذَةٌ لِشِيعَتِنَا لِلسِّلِّ يَا اللَّهُ يَا رَبَّ الْأَرْبَابِ وَ يَا سَيِّدَ السَّادَاتِ وَ يَا إِلَهَ الْآلِهَةِ وَ يَا مَلِكَ الْمُلُوكِ وَ يَا جَبَّارَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ اشْفِنِي وَ عَافِنِي مِنْ دَائِي هَذَا فَإِنِّي عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدِكَ أَتَقَلَّبُ فِي قَبْضَتِكَ وَ نَاصِيَتِي بِيَدِكَ تَقُولُهَا ثَلَاثاً فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَكْفِيكَ بِحَوْلِهِ وَ قُوَّتِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى»[۱۳].
- «حَدَّثَنِي حَمْدَوَيْهِ بْنُ نُصَيْرٍ، قَالَ حَدَّثَنِي يَعْقُوبُ بْنُ يَزِيدَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ، وَ كَانَ سَيِّئَ الرَّأْيِ فِي يُونُسَ رَحِمَهُ اللَّهُ، قَالَ:، قِيلَ لِأَبِي الْحَسَنِ(ع) وَ أَنَا أَسْمَعُ: أَنَّ يُونُسَ مَوْلَى آلِ يَقْطِينٍ يَزْعُمُ أَنَّ مَوْلَاكُمْ وَ الْمُتَمَسِّكَ بِطَاعَتِكُمْ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جُنْدَبٍ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى سَبْعِينَ حَرْفاً، وَ يَقُولُ إِنَّهُ شَاكٌّ! قَالَ، فَسَمِعْتُهُ يَقُولُ: هُوَ وَ اللَّهِ أَوْلَى بِأَنْ يَعْبُدَ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ مَا لَهُ وَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ! إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جُنْدَبٍ لَمِنَ الْمُخْبِتِينَ»[۱۴].
- امام جواد(ع):«الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْأَرْمَنِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: مَنْ أَصْغَى إِلَى نَاطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ فَإِنْ كَانَ النَّاطِقُ يُؤَدِّي عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ عَبَدَ اللَّهَ وَ إِنْ كَانَ النَّاطِقُ يُؤَدِّي عَنِ الشَّيْطَانِ فَقَدْ عَبَدَ الشَّيْطَانَ»[۱۵].
چند نمونه از روایات باواسطه راوی از معصوم(ع):
- «عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ سَنَ عَلَى نَفْسِهِ سُنَّةً حَسَنَةً أَوْ شَيْئاً مِنَ الْخَيْرِ ثُمَّ حَالَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ ذَلِكَ حَائِلٌ إِلَّا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مَا أَجْرَى عَلَى نَفْسِهِ أَيَّامَ الدُّنْيَا»[۱۶].
- «عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مَيَّاحٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: إِنَّ إِبْلِيسَ قَاسَ نَفْسَهُ بِآدَمَ فَقَالَ ﴿خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ﴾[۱۷] فَلَوْ قَاسَ الْجَوْهَرَ الَّذِي خَلَقَ اللَّهُ مِنْهُ آدَمَ بِالنَّارِ كَانَ ذَلِكَ أَكْثَرَ نُوراً وَ ضِيَاءً مِنَ النَّارِ»[۱۸]؛
- «وَ عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ سُفْيَانَ بْنِ بَرَازٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ إِفْطَارُكَ فِي مَنْزِلِ أَخِيكَ الْمُسْلِمِ أَفْضَلُ مِنْ صِيَامِكَ سَبْعِينَ ضِعْفاً أَوْ قَالَ تِسْعِينَ ضِعْفاً»[۱۹].
- «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَخِيهِ الْحُسَيْنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ(ع) عَنِ الْمَالِ الَّذِي لَا يُعْمَلُ بِهِ وَ لَا يُقَلَّبُ قَالَ يَلْزَمُهُ الزَّكَاةُ فِي كُلِّ سَنَةٍ إِلَّا أَنْ يُسْبَكَ»[۲۰].
- «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَسَدِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَمَّنْ رَأَى أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) وَ هُوَ مُحْرِمٌ قَدْ كَشَفَ عَنْ ظَهْرِهِ حَتَّى أَبْدَاهُ لِلشَّمْسِ هُوَ يَقُولُ لَبَّيْكَ فِي الْمُذْنِبِينَ لَبَّيْكَ»[۲۱].
- «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ وَ سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ جَمِيعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى الْأَشْعَرِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَخِيهِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(ع)وَ عِنْدَهُ عَلِيٌّ ابْنُهُ(ع)فَقَالَ يَا عَلِيُّ هَذَا ابْنِي سَيِّدُ وُلْدِي وَ قَدْ نَحَلْتُهُ كُنْيَتِي قَالَ فَضَرَبَ هِشَامٌ يَعْنِي ابْنَ سَالِمٍ يَدَهُ عَلَى جَبْهَتِهِ فَقَالَ ﴿إِنَّا لِلَّهِ﴾[۲۲] نَعَى وَ اللَّهِ إِلَيْكَ نَفْسَهُ»[۲۳].
- «وَ- عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: لَا تُصَلِ خَلْفَ الْغَالِي وَ إِنْ كَانَ يَقُولُ بِقَوْلِكَ وَ الْمَجْهُولِ وَ الْمُجَاهِرِ بِالْفِسْقِ وَ إِنْ كَانَ مُقْتَصِداً»[۲۴].
روایتگران از حسن بن علی بن یقطین مانند أحمد بن محمد بن عیسی أشعری، أحمد بن محمد بن خالد برقی و محمد بن عیسی بن عبید از طبقه هفتم هستند[۲۵]؛ نیز استادان حدیثی او چون حسین بن علی بن یقطین، محمد بن سنان و عمرو بن ابراهیم از طبقه ششماند[۲۶]. بر این پایه، راوی از طبقه ششم راویان است. آیتالله بروجردی نیز این راوی را از طبقه ششم شمرده است[۲۷].[۲۸]
استادان و شاگردان راوی
حسن بن علی بن یقطین بیشتر روایات خود را از برادرش حسین بن علی بن یقطین گزارش کرده است. استادان حدیثی راوی، فراواناند؛ مانند سعدان بن مسلم، زبیدة، محمد بن سنان، حسین بن میاح، یونس بن عبدالرحمن، إبراهیم بن سفیان بن براز، فضل بن کثیر مدائنی، أسد بن أبی العلاء، حفص المؤذن، عمرو بن إبراهیم، عاصم بن حمید، یونس بن یعقوب، محمد بن هاشم، یعقوب بن یقطین، بکر بن محمد، حسین بن خالد، أمیة بن عمرو، عیسی بن سلیمان، إبراهیم بن أبی البلاد، عبدالعزیز بن المهتدی، مروک بن عبید و حسان بن أبی عیسی الصیقلی[۲۹].
گروهی از راویان، گزارشگر روایات او هستند؛ مانند حماد بن عیسی، أحمد بن هلال، أحمد بن محمد بن خالد برقی، أحمد بن محمد بن عیسی أشعری، سیاری، حسین بن سعید، منصور بن العباس، محمد بن عیسی بن عبید، سلمة بن الخطاب، علی بن سلیمان بن رشید، هاشم بن خالد، سهل بن زیاد، أحمد بن محمد بن إبراهیم ارمنی، یعقوب بن یزید، إبراهیم بن هاشم، محمد بن کثیر دمشقی، حکیم بن محمد بن مسلم، السری، محمد بن عثمان بن رشید، إسحاق بن محمد البصری، صالح مولی علی بن یقطین[۳۰].[۳۱]
مذهب راوی
بررسی حال راوی در کتب شیعه، از اعتقاد کامل او به مذهب تشیع گزارش میدهد. در میان آثار در دسترس، دو نشانه بر تشیع و امامی بودن راوی میتوان یافت:
- جناب نجاشی و شیخ طوسی از راوی به عنوان یکی از محدثان صاحب اثر شیعه امامیه یاد کردهاند.
- روایات راوی، از زوایای گوناگون از تشیع راوی گزارش میدهند؛
چند نمونه:
- «مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ نُصَيْرٍ، قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى، قَالَ حَدَّثَنِي عَبْدُ الْعَزِيزِ بْنُ الْمُهْتَدِي الْقُمِّيُّ، قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ نُصَيْرٍ: قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى، وَ حَدَّثَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ، بِذَلِكَ أَيْضاً، قَالَ[۳۲]: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا(ع) جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنِّي لَا أَكَادُ أَصِلُ إِلَيْكَ أَسْأَلُكَ عَنْ كُلِّ مَا أَحْتَاجُ إِلَيْهِ مِنْ مَعَالِمِ دِينِي، أَ فَيُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ ثِقَةٌ آخُذُ عَنْهُ مَا أَحْتَاجُ إِلَيْهِ مِنْ مَعَالِمِ دِينِي فَقَالَ نَعَمْ»[۳۳].
- «مُحَمَّدُ بْنُ كَثِيرٍ الدِّمَشْقِيُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: حَدَّثَنَا الرِّضَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ(ع)قَالَ: هَذِهِ عُوذَةٌ لِشِيعَتِنَا لِلسِّلِّ يَا اللَّهُ يَا رَبَّ الْأَرْبَابِ...»[۳۴].
- «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى وَ أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ السَّيَّارِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَخِيهِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو الْحَسَنِ(ع) الشِّيعَةُ تُرَبَّى بِالْأَمَانِيِّ مُنْذُ مِائَتَيْ سَنَةٍ:" قَالَ وَ قَالَ يَقْطِينٌ لِابْنِهِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ مَا بَالُنَا قِيلَ لَنَا فَكَانَ وَ قِيلَ لَكُمْ فَلَمْ يَكُنْ قَالَ فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ إِنَّ الَّذِي قِيلَ لَنَا وَ لَكُمْ كَانَ مِنْ مَخْرَجٍ وَاحِدٍ غَيْرَ أَنَّ أَمْرَكُمْ حَضَرَ فَأُعْطِيتُمْ مَحْضَهُ فَكَانَ كَمَا قِيلَ لَكُمْ وَ إِنَّ أَمْرَنَا لَمْ يَحْضُرْ فَعُلِّلْنَا بِالْأَمَانِيِّ فَلَوْ قِيلَ لَنَا إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا يَكُونُ إِلَّا إِلَى مِائَتَيْ سَنَةٍ أَوْ ثَلَاثِمِائَةِ سَنَةٍ لَقَسَتِ الْقُلُوبُ وَ لَرَجَعَ عَامَّةُ النَّاسِ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ لَكِنْ قَالُوا مَا أَسْرَعَهُ وَ مَا أَقْرَبَهُ تَأَلُّفاً لِقُلُوبِ النَّاسِ وَ تَقْرِيباً لِلْفَرَجِ»[۳۵].
- بازگویی معجزه از معصوم(ع): «وَ حَدَّثَنِي الشَّيْخُ أَبُو جَعْفَرٍ قِرَاءَةً عَلَيْهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ وَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ جَمِيعاً قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَخِيهِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: اسْتَدْعَى الرَّشِيدُ رَجُلًا يُبْطِلُ بِهِ أَمْرَ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(ع)وَ يَقْطَعُهُ وَ يُخْجِلُهُ فِي الْمَجْلِسِ فَانْتُدِبَ لَهُ رَجُلٌ مُعَزِّمٌ فَلَمَّا أُحْضِرَتِ الْمَائِدَةُ عَمِلَ نَامُوساً عَلَى الْخُبْزِ فَكَانَ كُلَّمَا رَامَ خَادِمُ أَبِي الْحَسَنِ(ع) تَنَاوُلَ رَغِيفٍ مِنَ الْخُبْزِ طَارَ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ اسْتَفَزَّ هَارُونَ الْفَرَحُ وَ الضَّحِكُ لِذَلِكَ فَلَمْ يَلْبَثْ أَبُو الْحَسَنِ(ع) أَنْ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى أَسَدٍ مُصَوَّرٍ عَلَى بَعْضِ السُّتُورِ فَقَالَ لَهُ يَا أَسَدَ اللَّهِ خُذْ عَدُوَّ اللَّهِ قَالَ فَوَثَبَتْ تِلْكَ الصُّورَةُ كَأَعْظَمِ مَا يَكُونُ مِنَ السِّبَاعِ فَافْتَرَسَتْ ذَلِكَ الْمُعَزِّمَ فَخَرَّ هَارُونُ وَ نُدَمَاؤُهُ عَلَى وُجُوهِهِمْ مَغْشِيّاً عَلَيْهِمْ وَ طَارَتْ عُقُولُهُمْ خَوْفاً مِنْ هَوْلِ مَا رَأَوْهُ فَلَمَّا أَفَاقُوا مِنْ ذَلِكَ بَعْدَ حِينٍ قَالَ هَارُونُ لِأَبِي الْحَسَنِ(ع)أَسْأَلُكَ بِحَقِّي عَلَيْكَ لَمَّا سَأَلْتَ الصُّورَةَ أَنْ تَرُدَّ الرَّجُلَ فَقَالَ إِنْ كَانَتْ عَصَا مُوسَى رَدَّتْ مَا ابْتَلَعَتْهُ مِنْ حِبَالِ الْقَوْمِ وَ عِصِيِّهِمْ فَإِنَّ هَذِهِ الصُّورَةَ تَرُدُّ مَا ابْتَلَعَتْهُ مِنْ هَذَا الرَّجُلِ فَكَانَ ذَلِكَ أَعْمَلَ الْأَشْيَاءِ فِي إِفَاقَةِ نَفْسِهِ»[۳۶].
- بازداری شیعه از پیروی مخالفان تشیع در احکام دینی، جز در حال تقیه: «أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَخِيهِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ(ع) عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي خَلْفَ مَنْ لَا يَقْتَدِي بِصَلَاتِهِ وَ الْإِمَامُ يَجْهَرُ بِالْقِرَاءَةِ قَالَ اقْرَأْ لِنَفْسِكَ وَ إِنْ لَمْ تُسْمِعْ نَفْسَكَ فَلَا بَأْسَ»[۳۷].
- «أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ أَخِيهِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْمَاضِيَ(ع) عَنِ الرَّجُلِ يَسْجُدُ عَلَى الْمِسْحِ وَ الْبِسَاطِ فَقَالَ لَا بَأْسَ إِذَا كَانَ فِي حَالِ تَقِيَّةٍ»[۳۸].
- «عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: لَا تُصَلِّ خَلْفَ الْغَالِي وَ إِنْ كَانَ يَقُولُ بِقَوْلِكَ وَ الْمَجْهُولِ وَ الْمُجَاهِرِ بِالْفِسْقِ وَ إِنْ كَانَ مُقْتَصِداً»[۳۹].
- ابن رشد سنی: و أما حکم ضمان المال، فإن الفقهاء متفقون علی أنه إذا عدم المضمون أو غاب أن الضامن غارم[۴۰]. بر این پایه، علمای اهل تسنن خسارت و بدهی فرد ضمانتشدهای را که به علل گوناگون ناپیداست، بر عهده ضامن میدانند و به آن فتوا میدهند، با اینکه فتوای علمای شیعه در برابر آن قرار داشته و ضامن را عهدهدار بدهی شخص ضمانتشده (مضمون له) ندانسته و به آن فتوا نمیدهند.
راوی مورد بحث، با نقل روایت پسین از معصوم(ع) به این نکته اشاره میکند: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ(ع) جُعِلْتُ فِدَاكَ قَوْلُ النَّاسِ الضَّامِنُ غَارِمٌ قَالَ فَقَالَ لَيْسَ عَلَى الضَّامِنِ غُرْمٌ الْغُرْمُ عَلَى مَنْ أَكَلَ الْمَالَ»[۴۱].
راوی، سرشناسان شیعه را استوار و مستقیم، معرفی کرده است: «حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ نُصَيْرٍ، قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ. وَ حَدَّثَنِي حَمْدَوَيْهِ بْنُ نُصَيْرٍ، قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ، قَالَ حَدَّثَنِي الْمَشَايِخُ، أَنَّ حُمْرَانَ وَ زُرَارَةَ وَ عَبْدَ الْمَلِكِ وَ بُكَيْراً وَ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بَنِي أَعْيَنَ كَانُوا مُسْتَقِيمِينَ، وَ مَاتَ مِنْهُمْ أَرْبَعَةٌ فِي زَمَانِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) وَ كَانُوا مِنْ أَصْحَابِ أَبِي جَعْفَرٍ(ع)، وَ بَقِيَ زُرَارَةُ إِلَى عَهْدِ أَبِي الْحَسَنِ فَلَقِيَ مَا لَقِيَ»[۴۲].
کشی در بیان احوال و افراد بنی أعین کلامی از راوی آورده که نامستقیم نشانه تشیع راوی است: «حَدَّثَنِي حَمْدَوَيْهِ، قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ، قَالَ: كَانَ لَهُمْ غَيْرُ زُرَارَةَ وَ إِخْوَتِهِ أَخَوَانِ لَيْسَا فِي شَيْءٍ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ: مَالِكٌ وَ قَعْنَبٌ»[۴۳].[۴۴]
جایگاه حدیثی راوی
وثاقت راوی و جایگاه پذیرفته وی، از باورهای همهپذیر نزد دانشمندان رجالی است، به دو دلیل:
- شیخ طوسی پس از ثبت عنوان راوی در اصحاب امام رضا(ع)، با عبارت ثقة به اعتبار راوی گواهی داده است[۴۵].
- جناب نجاشی و شیخ طوسی به گونهای همسان، با عبارت کان فقیها متکلما از جایگاه بلند علمی وی گزارش داده و او را فقیه و آگاه به معارف دین معرفی کردهاند [۴۶].
وثاقت راوی نزد فقهاء شیعه و علماء رجال مانند علامه حلی[۴۷]، ابن داود[۴۸]، محمد بن حسن بن الشهید الثانی[۴۹]، محقق سبزواری[۵۰]، علامه مجلسی[۵۱]، محمد استرآبادی[۵۲]، سید تفرشی[۵۳]، شیخ حر عاملی[۵۴]، شیخ عبدالله مامقانی[۵۵]، و شیخ نمازی[۵۶] و دیگران از گزارههای پذیرفته، بیتردید و مفروغ عنه شمرده میشود.[۵۷]
جستارهای وابسته
- علی بن یقطین (پدر)
- قاسم بن حسن بن علی بن یقطین (فرزند)
حسین بن علی بن یقطین (برادر)
منابع
پانویس
- ↑ رجال البرقی، ص۵۱؛ رجال النجاشی، ص۴۵، ش۹۱؛ رجال الطوسی، ص۳۵۴، ش۵۲۴۶؛ الفهرست، طوسی، ص۱۲۵، ش۱۶۶؛ معالم العلماء، ص۳۴، ش۱۸۶؛ رجال العلامة الحلی، ص۳۹، ش۴؛ الرجال ابن داود، ص۱۱۵، ش۴۴۰؛ منهج المقال، ج۴، ص۱۲۴، ش۱۴۵۱؛ نقد الرجال، ج۲، ص۵۱، ش۱۳۳۸؛ مجمع الرجال، ج۲، ص۱۳۹؛ جامع الرواة، ج۱، ص۲۱۸، ش۱۷۰۹؛ الوجیزة فی الرجال، ص۵۸، ش۵۱۵؛ الرجال، حر عاملی، ص۹۲، ش۳۹۱؛ فائق المقال، ص۱۰۱، ش۲۷۷؛ منتهی المقال فی أحوال الرجال، ج۲، ص۴۳۸، ش۷۷۸؛ إکلیل المنهج، ص۱۹۳، ش۲۸۳؛ بهجة الآمال، ج۳، ص۱۸۲؛ شعب المقال، ص۶۷، ش۱۹۳؛ تنقیح المقال، ج۲۰، ص۲۷۶، ش۵۵۲۴؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۹۵، ش۲۰۵۹؛ أعیان الشیعه، ج۵، ص۲۱۷؛ مستطرفات المعالی، ص۷۲، ش۱۷۲؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۳، ص۱۸، ش۳۸۴۶؛ الجامع فی الرجال، ج۳، ص۲۳۳، ش۳۵۴۱؛ قاموس الرجال، ج۳، ص۳۳۲، ش۱۹۹۲؛ معجم رجال الحدیث ج۶، ص۶۳، ش۳۰۰۶؛ تهذیب المقال، ج۲، ص۶۵، ش۹۰؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج۳، ص۲۰۲، ش۸۷۸؛ رسائل و مقالات، ص۳۱۵، ش۸.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۴، ص۱۹۹ - ۲۰۰؛ المحاسن، ج۱، ص۱۹۵، ح۱۶. این روایت در کتاب، الکافی، ج۱، ص۱۱، ح۷ نیز سندی همسان نقل شده است: عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد بن خالد عن الحسن بن علی بن یقطین عن محمد بن سنان عن أبی الجارود عن أبی جعفر(ع).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 508.
- ↑ رجال البرقی، ص۵۱.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۵، ش۹۱.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۵۴، ش۵۲۴۶.
- ↑ الفهرست، طوسی، ص۱۲۵، ش۱۶۶. در برخی کتب ناقل از منبع اصلی، عبارت مسائل موسی بن جعفر(ع) وجود ندارد؛ مانند معالم العلماء (ص ۳۴، ش۱۸۶): الحسن بن علی بن یقطین البغدادی، له کتاب.علامه حلی در کتابش (ص۳۹، ش۴) نیز ابن داود در الرجال (ص ۱۱۵، ش۴۴۰) نام راوی را در قسم اول یاد کردهاند.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 509.
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۷۳، ش۷۱۵.
- ↑ المحاسن، ج۱، ص۲۸، (ح ۱۰)، ۷۰، (ح۱۴۰)، ۱۹۵، (ح۱۶) و ۲۱۱، (ح۸۱).
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۳، ص۳۴، ح۳۴. جناب کاظمی در هدایة المحدثین (ص ۱۹۱) به روایت یاد شده خرده گرفته و آن را سهو و اشتباه دانسته است: و فی التهذیب: عن الحسن بن علی بن یقطین قال: سالت أبا الحسن الأول؛ و هو من مواضع سهو القلم، لأن الحسن یروی عن الرضا(ع) لا غیر. ابوعلی حائری مازندرانی در کتاب منتهی المقال فی أحوال الرجال (ج۲، ص۴۳۸ - ۴۳۹، ش۷۷۸) از رأی کاظمی چنین گزارش داده است: و فی التهذیب الحسن ذا سأل أبا الحسن الأول، و هو سهو، لأنه یروی عن الرضا(ع) لا غیر. علامه شوشتری در قاموس الرجال، (ج ۳، ص۳۳۲ - ۳۳۳، ش۱۹۹۲) در پاسخ به اشکال یادشده مینویسد: قلت: من أین قال لا یروی عن الکاظم(ع)؟ و قد قال النجاشی: روی عن أبی الحسن و الرضا(ع). فإن کانت نسخته بلفظ عن أبی الحسن الرضا(ع) فقد قال النجاشی: و له أن کتاب مسائل أبی الحسن موسی(ع) مع ان وجود العاطف فی الأول أیضاً مقطوع فقد قال الخلاصة المعبر بما فیه: روی عن أبی الحسن موسی و الرضا(ع).
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۲۱۵، ح۵۲.
- ↑ طب الأئمه(ع)، ص۳۷ – ۳۸؛ ر.ک: همان، ص۴۰.
- ↑ رجال الکشی، ص۵۸۶ - ۵۸۷، ش۱۰۹۸.
- ↑ الکافی، ج۶، ص۴۳۴، ح۲۴.
- ↑ المحاسن، ج۱، ص۲۸، ح۱۰.
- ↑ مرا از آتش و او را از گل آفریدهای سوره اعراف، آیه ۱۲.
- ↑ المحاسن، ج۱، ص۲۱۱، ح۸۱.
- ↑ المحاسن، ج۲، ص۴۱۱، ح۱۴۵.
- ↑ الکافی، ج۳، ص۵۱۸، ح۵.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۳۳۶، ح۴.
- ↑ ما از آن خداوندیم و به سوی او باز میگردیم سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۱، ح۲.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۳، ص۳۱، ح۲۱.
- ↑ الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ج۴، ص۵۳، ۵۶ و ۳۴۲.
- ↑ الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ج۴، ص۱۲۶، ۲۷۳ و ۳۲۸.
- ↑ الموسوعة الرجالیه، ج۶، ص۳۷؛ ج۷، ص۱۷۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 510-514.
- ↑ المحاسن، ج۱، ص۲۸، (ح۱۰)، ۷۰، (ح۱۴۰)، ۱۹۵، (ح۱۶)، ۲۱۱، (ح۸۱)؛ ج۲، ص۳۴۸، (ح۲۴)، ۴۱۱، (ح۱۴۵)، ۵۸۱، (ح۵۶)؛ الکافی، ج۲، ص۱۰۶، ح۵؛ ج۴، ص۳۳۶، (ح۴)، ۵۴۱، (ح۵)؛ ج۵، ص۲۳۶، (ح۱۷) و ۳۹۱، (ح۷)؛ ج۶، ص۴، (ح۳)، ۳۱، (ح۵)، ۴۱۲، (ح۱) و ۴۲۸، (ح۱)؛ تهذیب الأحکام، ج۶، ص۲۰۹، (ح۲) و ۲۹۵، (ح۲۹)؛ رجال الکشی، ص۳۲۹، (ح۵۹۷)، ۳۵۲، (ح۶۵۹) و ۴۹۰، (ح۹۳۵)؛ رسالة أبو غالب الزراری، ص۱۸۸؛ لسان المیزان، ج۲، ص۱۸۸، ش۸۵۷.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۲۱۵، ح۵۲؛ ج۸، ص۱۵۷، ح۱۴۵؛ المحاسن، ج۱، ص۲۸، ح۱۰؛ الکافی، ج۱، ص۵۸، (ح۱۸) و ۳۶۹، (ح۶)؛ ج۴، ص۳۳۶، (ح۴) و ۵۴۱، (ح۵)؛ ج۵، ص۳۱۷، (ح ۵۲) و ۳۹۱، (ح ۷) و ج۶، ص۳۱، (ح۵)، ۴۰۵، (ح۳)، ۴۱۲، (ح۱) و ۴۳۴، (ح۲۴)؛ الإمامة و التبصره، ص۵۸، ح۴۵؛ الأمالی، صدوق، ص۳۷۶، ح۲؛ طب الأئمه(ع)، ص۳۷ و ۱۲۱؛ رسالة المتعه، ص١٠، ح۱۳؛ رجال الکشی، ص۱۵۴، (ح ۲۵۱) و ۳۲۹، (ح ۵۹۷)؛ رجال النجاشی، ص۴۵، ش۹۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 514-515.
- ↑ فاعل قال عبد العزیز بن المهتدی القمی است.
- ↑ رجال الکشی، ص۴۹۰، ح۹۳۵.
- ↑ طب الأئمه(ع)، ص۳۷.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۶۹، ح۶.
- ↑ الأمالی، صدوق، ص۱۴۸ - ۱۴۹، ح۱۹.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۳، ص۳۶، ح۴۱.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۰۷، ح۱۰۱.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۳، ص۳۱، ح۲۱.
- ↑ بدایة المجتهد، ج۲، ص۲۴۰.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۶، ص۲۰۹، ح۲.
- ↑ رجال الکشی، ص۱۶۱، ح۲۷۰.
- ↑ رجال الکشی، ص۱۸۱ - ۱۸۲، ح۳۱۸.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 515-520.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۵۴، ح۵۲۴۶.
- ↑ رجال النجاشی، ص۴۵، ش۹۱؛ الفهرست، طوسی، ص۱۲۵، ش۱۶۶. در شماری از نسخههای کتاب الفهرست عبارت یاد شده ثبت نشده: لا یوجد فی د. م. ر. مل. ف ت، و موجود فی ک. رجال العلامة الحلی، بخش اول، ص۳۹، ش۴: کان ثقة فقیها متکلما. الرجال، ابن داود، در بخش اول، ص۱۱۵، ش۴۴۰ و ۴۴۱: الحسن بن علی بن یقطین، وأخوه الحسین ضا [جخ، ست] ثقتان.
- ↑ رجال العلامة الحلی، ص۳۹، ش۴: کان ثقة فقیها متکلما.
- ↑ الرجال، ابن داود، ص۱۱۵، ش۴۴۰: الحسن بن علی بن یقطین و أخوه الحسین ضا [جخ، ست] ثقتان.
- ↑ استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار، ج۲، ص۷۲: از سندی که راوی مورد گفتوگو در آن قرار دارد، با عبارت واضح السند یاد کرده و این کنایه از اعتبار سند است و از جمله راوی مورد بحث؛ نیز در ص۱۲۹ با عبارت لا ارتیاب فیه به اعتبار راوی اشاره کرده است؛ نیز در ج۷، ص۲۱ با عبارت صحیح سند روایتی را که حسن بن علی بن یقطین در آن قرار دارد، صحیح معرفی کرده است.
- ↑ کفایة الأحکام، ج۱، ص۵۱۳؛ ج۲، ص۱۰۰.
- ↑ الوجیزة فی الرجال، ص۵۸، ش۵۱۵: ثقة.
- ↑ منهج المقال، ج۴، ص۱۲۴، ش۱۴۵۱: ثقة، ضا.
- ↑ نقد الرجال، ج۲، ص۵۱، ش۱۳۳۸: ثقة، من أصحاب الرضا(ع).
- ↑ الرجال، حر عاملی، ص۹۲، ش۳۹۱: ثقة ضا. ثقة، فقیه، متکلم. صه، جش.
- ↑ تنقیح المقال، ج۲۰، ص۲۷۷ - ۲۷۸، ش۵۵۲۴: و وثقه فی الوجیزة، و البلغة، و المشترکاتین، و غیرها، و عده فی الحاوی فی قسم الثقات، فالرجل ثقة بلا غمز من أحد و لا تأمل.
- ↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۳، ص۱۸، ش۳۸۴۶: و بالجملة هو ثقة فقیه متکلم بالإتفاق.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۷، ص 520-521.