خانواده در معارف و سیره امام باقر
این مدخل زیرشاخهٔ بحث خانواده است. خانواده از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خانواده در قرآن - خانواده در نهج البلاغه - خانواده در معارف دعا و زیارات - خانواده در فقه سیاسی - خانواده در فقه اسلامی - خانواده در معارف و سیره معصوم - خانواده در معارف و سیره نبوی - خانواده در معارف و سیره علوی - خانواده در معارف و سیره سجادی - خانواده در معارف و سیره امام باقر - خانواده در معارف و سیره امام جواد - خانواده در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
در میان واحدهای متعدّد اجتماعی، خانواده اوّلین و بنیانی‌ترین واحد و مؤسّسه‌ای است که پدید آمده است، این خانواده است که مسئولیت خطیر پشتیبانی کردن جامعه بزرگ را با ارائه افراد و عناصر صالح به عهده دارد، و این مسأله نقطه آغازی است که ایجاد و تربیت نیروی انسانی سالم جامعه را در پی خواهد داشت. امام باقر(ع) برای تنظیم خانواده و سامان‌بخشی به آن، قواعدی اساسی وضع نموده‌اند. این قواعد از انتخاب همسر مناسب به‌عنوان شریک زندگی براساس تدین و حسن خلق، همچنین ریشه داشتن در خانواده‌ای صالح و ریشه‌دار آغاز می‌شود. آن حضرت همچنین برنامه‌ای برای حقوق افراد خانواده نسبت به یکدیگر و آنچه را که بر هریک از زوجین نسبت به دیگری واجب می‌شود و مراعات آنها از ناحیه زن و شوهر ضامن ثبات و برقراری آرامش در جوّ خانواده می‌گردد، وضع فرموده‌اند. امام باقر(ع) از جدّ بزرگوار خود حضرت رسول اکرم(ص) روایت نموده‌اند که در رابطه با حقّی که شوهر بر گردن زن دارد این‌گونه فرموده‌اند: اینکه از شوهر خود اطاعت نموده، وی را نافرمانی نکند، از خانه او بدون اجازه‌اش چیزی به‌عنوان صدقه بیرون ندهد، بدون اجازه شوهر روزه مستحبّ نگیرد، و هنگامی که شوهر به او نیاز پیدا کرد، از این کار خودداری نکند حتّی اگر سوار بر جهاز شتر باشد، و از خانه شوهر بدون اجازه او بیرون نرود...[۱]. و همچنین امام باقر(ع) فرموده‌اند: «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ»؛ جهاد زن در شوهرداری نیکویش می‌باشد[۲]. امام باقر(ع) زن‌ها را به تحمّل کردن آزار و اذیت شوهر فرا خوانده است تا بدین‌وسیله علاقه زوجیت ادامه پیدا کرده و باعث از هم پاشیدگی خانواده‌ها نشود؛ چراکه عدم تحمّل زن در برابر بعضی از بداخلاقی‌های شوهر، ممکن است چنین نتیجه‌ای دربر داشته باشد. امام باقر(ع) در این رابطه فرموده‌اند: «وَ جِهَادُ الْمَرْأَةِ أَنْ تَصْبِرَ عَلَى مَا تَرَى مِنْ أَذَى زَوْجِهَا وَ غَيْرَتِهِ»؛
جهاد زن این است که در برابر آزارهایی که از شوهر خود می‌بیند یا غیرت‌هایی که شوهر به خرج داده و برای او خوشایند نمی‌باشد صبر و تحمّل پیشه نماید[۳]. امام باقر(ع) در مقابل بر شوهر نیز برای زن حقوقی را واجب دانسته‌اند، که شوهر مسئول اجرای این واجبات است تا بدین‌وسیله محبّت و مودّت بین این زن و شوهر عمیق و ریشه‌دار گشته، ثبات و آرامش جوّ غالب آن خانواده شود. از جمله این حقوق رفع کامل نیازهای زن از حیث خوراک و پوشاک می‌باشد. امام باقر(ع) در این رابطه فرموده‌اند: هرکس همسری دارد و او را با لباسی که بتواند با آن ستر عورت نماید نمی‌پوشاند و به او آنچنان غذایی نمی‌دهد که بتواند با آن کمر راست کند، بر امام و حاکم جامعه است که بین آنها جدایی اندازد[۴]. آن حضرت بر اهمیت دادن به زن و مراعات حال او تأکید فراوانی داشته‌اند، امام باقر(ع) از جدّ بزرگوارش حضرت رسول اکرم(ص) این روایت را نقل فرموده‌اند که: جبرئیل مرا درباره زن‌ها آنقدر سفارش نمود، تا اینکه من گمان کردم طلاق دادن زن‌ها جز در مواردی که گناه بسیار بزرگ و آشکاری از آنها سربزند جایز نمی‌باشد[۵].
آن حضرت همچنین مردان را به تحمّل اذیت و آزار زن‌ها و عدم مقابله به مثل با آنها تشویق فرموده‌اند؛ چراکه این کار منجرّ به خراب شدن روابط و ایجاد تشنّج در جوّ خانواده می‌گردد. بنابراین آن حضرت فرموده‌اند: «هرکس آزار و اذیت زن خود را تحمّل کند - و لو آن آزار و اذیت یک کلمه حرف بد باشد- خداوند او را از آتش جهنّم آزاد کرده و بهشت را بر او واجب می‌نماید.»..[۶]. امام باقر(ع) خود نیز در تحمّل آزار و اذیت دیگران الگو و نمونه بوده است، امام صادق(ع) در شرح احوال پدر بزرگوار خود امام باقر(ع) فرموده است: پدر من همسری داشت که او را اذیت می‌نمود، امّا پدر من در مقابل برای آن زن طلب مغفرت می‌کرد[۷].
امام باقر(ع) بنیانگذار تدوین قوانین حقوق متقابل بین فرزندان و والدین می‌باشد، در نظر آن حضرت آنچه بر والدین واجب است تربیت فرزندان مطابق با مفاهیم و ارزش‌های اسلامی [۸]، همچنین دور نگهداشتن فرزندان از انواع مختلف انحراف‌ها می‌باشد[۹]. امام باقر(ع) برای تربیت فرزندان در مراحل مختلف زندگی برنامه مدوّنی ارائه نموده‌اند که از ابتدای طفولیت شروع شده به سنّ بلوغ، سپس به سنّ تکلیف و رشد و کمال آن فرزند منتهی می‌شود[۱۰]. امام باقر(ع) تأکید فراوانی بر ایجاد توازن و تعادل در برخورد و رفتار با فرزندان داشته‌اند. آن حضرت در این رابطه فرموده‌اند: «شرّ الآباء من دعاه التقصير إلى العقوق و شرّ الآباء من دعاه البرّ إلى الافراط»؛ بدترین پدرها آن کسی است که کوتاهی در امر فرزندان موجب سرکشی و نافرمانی فرزندان او شود. همچنین بدترین پدران آنان‌اند که در راه محبّت و دوستی به فرزندان طریق افراط و زیاده‌روی را پیشه کنند[۱۱].
امام باقر(ع) همچنین فرزندان را نیز به نیکی به پدر و مادر سفارش کرده و فرموده‌اند: «ثَلَاثٌ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَحَدٍ فِيهِنَّ رُخْصَةً: أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَى الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ، وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ، وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ بَرَّيْنِ كَانَا أَوْ فَاجِرَيْنِ»؛ سه چیز است که خداوند متعال به هیچ‌وجه ترک آن را برای انسان مسلمان جایز ندانسته: ادای امانت، چه صاحب امانت آدم خوبی باشد یا فاجر، وفای به عهد چه طرف مقابل شخص خوبی باشد یا گناهکار و فاجر، و نیکی کردن به پدر و مادر چه آن دو نفر انسان‌های صالح و درستکاری باشند یا افراد بد و گناهکار[۱۲]. امام باقر(ع) به دلیل حقّی که پدران و مادران بر فرزندان دارند، دستورات اکید و فراوانی مبنی بر اینکه فرزندان اگرچه دارای پدر و مادر منحرف یا فاجر و گناهکار هم باشند، وظیفه دارند تا به آنها مهربانی و نیکویی کنند، صادر فرموده‌اند. امام باقر(ع) در هر شرایطی از نافرمانی و سرکشی فرزندان نسبت به پدر و مادر نهی فرموده و همگان را از این امر بازداشته‌اند، حتّی اگر پدر و مادر نسبت به فرزندان بدرفتار و بدخلق بوده باشند، آن حضرت از جدّ بزرگوار خود حضرت رسول اکرم(ص) روایت فرموده‌اند که فرمود: از مبتلا شدن به عاقّ والدین برحذر باشید؛ چراکه بوی بهشت که از مسافتی به اندازه هزار سال به مشام می‌رسد، به مشام شخصی که عاقّ والدین باشد نمی‌رسد...[۱۳].[۱۴].
منابع
پانویس
- ↑ مکارم الاخلاق، ص۲۱۴.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۲۷۸.
- ↑ مکارم الاخلاق، ص۲۱۵.
- ↑ مکارم الاخلاق، ص۲۱۷.
- ↑ مکارم الاخلاق، ص۲۱۶.
- ↑ مکارم الاخلاق، ص۲۱۶.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۲۷۹.
- ↑ مکارم الاخلاق، ص۲۲۲.
- ↑ مکارم الاخلاق، ص۲۲۳.
- ↑ ر.ک: تربیت الطّفل فى الاسلام، از انتشارات مرکز الرّساله.
- ↑ تاریخ یعقوبى، ج۲، ص۳۲۰.
- ↑ کافى، ج۲، ص۱۶۲.
- ↑ کافى، ج۲، ص۳۴۹.
- ↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۷، ص ۲۸۳.