راه‌های مقابله با شیطان در کلام اسلامی

مقدمه

شیطان سوگند خورده است که آدمیزادگان را گمراه سازد^[۱]. بدین روی، مبارزه با او بخش مهمی از تعالیم عملی اسلام را تشکیل می‌دهد. نخستین هشداردهنده برای مقابله با شیطان، آیات قرآن کریم است. خداوند در قرآن هر جا که از این موجود شرور یاد فرموده، انسان‌ها را از همراهی او بر حذر داشته است؛ اما درباره خطر شیطان برای انسان، دو نکته یاد کردنی است:

شیطان و اصحاب او هیچ دستی در عرصه تکوین و آفرینش ندارند^[۲]. قرآن کریم، همه آفریدگان را به صورت تکوینی رو به سوی کمال می‌داند^[۳]. اگر اغواگری شیطان، حالتی جبری می‌داشت، در این سنت الهی- هدایت عامه- نقض روی می‌داد^[۴]. افزون بر این، شیطان توان آن ندارد که وحی الهی و رهنمودهای پیامبران (ع) را دگرگون سازد^[۵]^[۶].
شیطان را بر بندگان خداوند سلطه‌ای نیست مگر خود بخواهند^[۷]. انسان مختار است تا راه هدایت را بپیماید یا ضلالت را برگزیند^[۸]. از این دو نکته می‌توان دریافت که دست شیطان تنها در وسوسه و تزیین و نظایر آن باز است و در عرصه تکوین، جولانگاهی ندارد^[۹]^[۱۰].

قرآن کریم عواملی را بر می‌شمارد که انسان را به دام شیطان می‌اندازند:

شرک و تن دادن به ولایت شیطان^[۱۱]؛
فراموش کردن خداوند^[۱۲]؛
قساوت قلب^[۱۳]؛
دنیاگرایی و هواپرستی^[۱۴]؛
گناهکاری^[۱۵]^[۱۶].

شیطان از گذر شهوت، غضب و هوا و هوس بر آدمی سلطه می‌یابد^[۱۷] و اندیشه او را به تسخیر در می‌آورد. بدین روی، برای رویارویی با شیطان، باید با هواهای نفسانی و رذائل درونی مبارزه کرد^[۱۸].
برخی از راه‌های این مبارزه عبارت‌اند از:

اخلاص: شیطان توان آن ندارد که بامخلصان در افتد و آنان را بفریبد^[۱۹].
ایمان و توکل^[۲۰].
استعاذه که به معنای پناه آوردن به خداوند است. قرآن فرمان داده است که انسان از وسوسه شیطان به خدا پناه بَرَد^[۲۱].
پرهیزگاری و یاد خدا^[۲۲].
پیروی از اولیای الهی^[۲۳].
پاکیزگی و طهارت^[۲۴].
بازگشت به فطرت^[۲۵].
هوشیاری و پیروی از نیروی عقل^[۲۶].
دعا^[۲۷].
پرهیز از رذائل اخلاقی همانند تعصب، جهالت، کینه‌توزی، غرور، ستمگری، تکبر، سرکشی در برابر حق و طمع^[۲۸]^[۲۹].

منابع

فرهنگ شیعه

پانویس

↑ ص/ ۸۲.
↑ مَا أَشْهَدتُّهُمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلا خَلْقَ أَنفُسِهِمْ وَمَا كُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُدًا؛ سوره کهف، آیه ۵۱.
↑ قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى؛ سوره طه، آیه ۵۰.
↑ المیزان‌، ۱۳/ ۳۲۷.
↑ إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ؛ سوره حجر، آیه ۹؛ عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا؛ سوره جن، آیه ۲۶ و ۲۷.
↑ فرهنگ شیعه، ص 28-2696.
↑ إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ؛ سوره حجر، آیه ۴۲.
↑ إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا ؛ سوره انسان، آیه ۳.
↑ عدل الهی‌، ۸۱؛ منشور جاوید، ۵/ ۷۹ و ۸۰.
↑ فرهنگ شیعه، ص 269.
↑ إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِينَ هُم بِهِ مُشْرِكُونَ؛ سوره نحل، آیه ۱۰۰.
↑ وَمَن يَعْشُ عَن ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ؛ سوره زخرف، آیه ۳۶.
↑ فَلَوْلا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُواْ وَلَكِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ؛ سوره انعام، آیه ۴۳.
↑ وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِيَ آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَث ذَّلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ؛ سوره اعراف، آیه ۱۷۵ و ۱۷۶.
↑ إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُواْ وَلَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ ؛ سوره آل عمران، آیه ۱۵۵.
↑ فرهنگ شیعه، ص 269.
↑ تفسیر کبیر، ۱/ ۲۶۶.
↑ فرهنگ شیعه، ص 269.
↑ قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الأَرْضِ وَلأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ؛ سوره حجر، ۳۹ و ۴۰.
↑ إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ؛ نحل، ۹۹.
↑ وَإِمَّا يَنزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ سوره اعراف، آیه ۲۰۰.
↑ إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَواْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ؛ سوره اعراف، آیه ۲۰۱.
↑ نهج البلاغه‌، خطبه ۱۰.
↑ إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِّنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُم مِّن السَّمَاء مَاء لِّيُطَهِّرَكُم بِهِ وَيُذْهِبَ عَنكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ ؛ سوره انفال، آیه ۱۱.
↑ تفسیر نمونه‌، ۶/ ۱۱۲؛ شیطان کیست‌، ۲۲۲.
↑ تفسیر نمونه‌، ۶/ ۱۱۲.
↑ صحیفة سجادیه‌، ۱۹۵.
↑ نهج البلاغه‌، خ ۱۹۲.
↑ فرهنگ شیعه، ص 269.

[1] ص/ ۸۲.

[2] مَا أَشْهَدتُّهُمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلا خَلْقَ أَنفُسِهِمْ وَمَا كُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُدًا؛ سوره کهف، آیه ۵۱.

[3] قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى؛ سوره طه، آیه ۵۰.

[4] المیزان‌، ۱۳/ ۳۲۷.

[5] إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ؛ سوره حجر، آیه ۹؛ عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا؛ سوره جن، آیه ۲۶ و ۲۷.

[6] فرهنگ شیعه، ص 28-2696.

[7] إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ؛ سوره حجر، آیه ۴۲.

[8] إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا ؛ سوره انسان، آیه ۳.

[9] عدل الهی‌، ۸۱؛ منشور جاوید، ۵/ ۷۹ و ۸۰.

[10] فرهنگ شیعه، ص 269.

[11] إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِينَ هُم بِهِ مُشْرِكُونَ؛ سوره نحل، آیه ۱۰۰.

[12] وَمَن يَعْشُ عَن ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ؛ سوره زخرف، آیه ۳۶.

[13] فَلَوْلا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُواْ وَلَكِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ؛ سوره انعام، آیه ۴۳.

[14] وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِيَ آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَث ذَّلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ؛ سوره اعراف، آیه ۱۷۵ و ۱۷۶.

[15] إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُواْ وَلَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ ؛ سوره آل عمران، آیه ۱۵۵.

[16] فرهنگ شیعه، ص 269.

[17] تفسیر کبیر، ۱/ ۲۶۶.

[18] فرهنگ شیعه، ص 269.

[19] قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الأَرْضِ وَلأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ؛ سوره حجر، ۳۹ و ۴۰.

[20] إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ؛ نحل، ۹۹.

[21] وَإِمَّا يَنزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ سوره اعراف، آیه ۲۰۰.

[22] إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَواْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ؛ سوره اعراف، آیه ۲۰۱.

[23] نهج البلاغه‌، خطبه ۱۰.

[24] إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِّنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُم مِّن السَّمَاء مَاء لِّيُطَهِّرَكُم بِهِ وَيُذْهِبَ عَنكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ ؛ سوره انفال، آیه ۱۱.

[25] تفسیر نمونه‌، ۶/ ۱۱۲؛ شیطان کیست‌، ۲۲۲.

[26] تفسیر نمونه‌، ۶/ ۱۱۲.

[27] صحیفة سجادیه‌، ۱۹۵.

[28] نهج البلاغه‌، خ ۱۹۲.

[29] فرهنگ شیعه، ص 269.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]