سعید بن جبیر در علوم قرآنی

سعید بن جبیر، از محدثین و مفسرانی بود که از حوزه تدریس ابن عباس بهره برده است. او در مکه زندگی می‌کرد و از یاران و شاگردان امام سجاد (ع) بود. او سرانجام به دست حجاج بن یوسف ثقفی به شهادت رسید.

مقدمه

سعید بن جبیر اهل کوفه و ساکن مکه بوده است^[۱] در سال ۹۵ ه‍‌. ق به فرمان حجاج بن یوسف در مکه دستگیر و در شهر «واسط‍‌»^[۲] کشته می‌شود. قبر او در واسط‍ مشهور است^[۳]. از ابن عباس علم آموخته^[۴] و از وی روایت کرده است و ابن عباس به وی عنایت داشته و مراجعین خود را به او ارجاع می‌داده است^[۵].

از اصحاب امام سجاد (ع) و از دوستداران و پیروان وی به شمار می‌آید^[۶]. تصریحی به شیعه بودن وی نشده، ولی برخی روایات بر شیعه بودن و شدّت ولای او اشعار دارد^[۷].

برحسب نقل ابن حجر عسقلانی، در صحاح سته از وی روایت نقل شده و ابو القاسم طبری گفته است: او ثقه، امام و حجت بر مسلمانان است و ابن حبّان گفته است: وی فقیه، عابد، دانشمند و با ورع بود^[۸]. مامقانی- رجال‌شناس معروف شیعه - روایاتی را در مدح و تمجید وی آورده و گفته است: همان‌گونه که علّامه و ابن داوود او را با ذکر در قسم اول کتابشان ثقه معرفی کرده‌اند، سزاوار نیست در ثقه بودن وی تأمل شود و بر فرض تنزل، باید حدیث او را «حسن» دانست^[۹].^[۱۰]

دلایل مفسر بودن وی

معرفی دانشمندان: سیوطی او را در شمار مفسران آورده و از سفیان ثوری نقل کرده که گفته است: تفسیر را از چهار نفر فراگیرید: سعید بن جبیر و... و از قتاده نقل کرده که گفته است: سعید بن جبیر اعلم تابعان در تفسیر است^[۱۱].
ذکر کتاب تفسیری برای وی: ابن ندیم کتابی را با نام تفسیر سعید بن جبیر ذکر کرده است^[۱۲] و آقا بزرگ تهرانی با عنوان تفسیر ابن جبیر از آن یاده کرده است^[۱۳] برخی او را نخستین کسی دانسته‌اند که در تفسیر، کتاب تألیف کرده است^[۱۴]
روایات و آرای تفسیری نقل شده از وی در تفاسیر شیعه و سنّی: آقای جواد ترندک روایات و آرای تفسیری او را در مجموعه‌ای با نام تفسیر سعید بن جبیر و نقش آن در تطوّر تفسیر گرد آورده که در سال ۱۳۷۸ ه‍‌. شدر تهران چاپ و منتشر شده است^[۱۵]. در مکاتب تفسیری به برخی ویژگی‌های آرای تفسیری وی اشاره شده است^[۱۶].^[۱۷]

منابع

بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

پانویس

↑ شیخ طوسی فرموده است: اصله الکوفة نزل مکة تابعی (رجال الطوسی، ص۹۰).
↑ شهری است در عراق بین بصره و کوفه که فاصله آن با هریک پنجاه فرسنگ است و بدین‌جهت آن را واسط‍ نامیده‌اند (لغت‌نامه دهخدا، ج۱۴، ص۲۰۳۹۹).
↑ ر. ک: ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۴، ص۱۲؛ قمی، سفینة البحار، ج۴، ص۱۵۵ و ۱۵۶.
↑ قمی، سفینة البحار، ج۴، ص۱۵۵.
↑ ر. ک: ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۴، ص۱۱ و ۱۲.
↑ ر. ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۱۱۳ و ۱۱۴.
↑ ر. ک: طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۳۵، رقم ۱۹۰؛ قمی، سفینة البحار، ج۴، ص۱۵۴ و ۱۵۵؛ مزی، تهذیب الکمال، ج۷، ص۱۵۱ و ۱۵۲.
↑ ر. ک: ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۴، ص۱۱ و ۱۲.
↑ ر. ک: مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، ص۲۶، ج۱ (نتائج التنقیح)، ص۶۴.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۱۶۶.
↑ ر. ک: سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۲۳۴.
↑ ر. ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۳۷.
↑ ر. ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۴۱، رقم ۱۱۷۸.
↑ ر. ک: صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ص۳۲۲.
↑ نمونه‌ای از روایات و آرای تفسیری وی را در مصادر زیر بنگرید: طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ذیل آیه ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾ «روزی که هر دسته‌ای را با پیشوایشان فرا می‌خوانیم» سوره اسراء، آیه ۷۱، و ج۴، ص۶۶، ذیل آیه ۱۰۴ سوره انبیا ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ﴾، و ج۱، ص۲۳۴، ذیل آیه ۱۵۳ سوره بقره ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾، و ج۵، ص۵۵۹، ذیل آیه ۴، و سوره مسد، ص۵۴۹، ذیل آیه ۳ و سوره کوثر، ص۳۹۲، ذیل آیه ۵۱ سوره مدثّر، طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۰۳، ذیل آیه ۳ سوره نساء ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا﴾؛ تفسیر ابو الفتوح رازی، ج۱، ص۵۰، ذیل آیه ۶ سوره حمد ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾، ص۵۷، ذیل آیه ۲ سوره بقره ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ...﴾؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۱، ص۴۲، ذیل آیه ۷ سوره حمد ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ﴾؛ ج۳، ص۳۶۳، ذیل آیه ۶۵، سوره انفال ﴿إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ﴾، ص۳۳۴، ذیل آیه ۳۶ انفال، ص۳۴۷، ذیل آیه ۵۵ انفال، ابو نعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ج۴، ص۲۸۴، ذیل آیه ۱۴ سوره طارق ﴿وَمَا هُوَ بِالْهَزْلِ﴾.
↑ ر. ک: بابایی، مکاتب تفسیری، ج۱، ص۲۱۳-۲۱۷.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۱۶۶-۱۶۷.

[1] شیخ طوسی فرموده است: اصله الکوفة نزل مکة تابعی (رجال الطوسی، ص۹۰).

[2] شهری است در عراق بین بصره و کوفه که فاصله آن با هریک پنجاه فرسنگ است و بدین‌جهت آن را واسط‍ نامیده‌اند (لغت‌نامه دهخدا، ج۱۴، ص۲۰۳۹۹).

[3] ر. ک: ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۴، ص۱۲؛ قمی، سفینة البحار، ج۴، ص۱۵۵ و ۱۵۶.

[4] قمی، سفینة البحار، ج۴، ص۱۵۵.

[5] ر. ک: ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۴، ص۱۱ و ۱۲.

[6] ر. ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۱۱۳ و ۱۱۴.

[7] ر. ک: طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۳۵، رقم ۱۹۰؛ قمی، سفینة البحار، ج۴، ص۱۵۴ و ۱۵۵؛ مزی، تهذیب الکمال، ج۷، ص۱۵۱ و ۱۵۲.

[8] ر. ک: ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۴، ص۱۱ و ۱۲.

[9] ر. ک: مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، ص۲۶، ج۱ (نتائج التنقیح)، ص۶۴.

[10] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۱۶۶.

[11] ر. ک: سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۲۳۴.

[12] ر. ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۳۷.

[13] ر. ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۴۱، رقم ۱۱۷۸.

[14] ر. ک: صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ص۳۲۲.

[15] نمونه‌ای از روایات و آرای تفسیری وی را در مصادر زیر بنگرید: طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ذیل آیه ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾ «روزی که هر دسته‌ای را با پیشوایشان فرا می‌خوانیم» سوره اسراء، آیه ۷۱، و ج۴، ص۶۶، ذیل آیه ۱۰۴ سوره انبیا ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ﴾، و ج۱، ص۲۳۴، ذیل آیه ۱۵۳ سوره بقره ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾، و ج۵، ص۵۵۹، ذیل آیه ۴، و سوره مسد، ص۵۴۹، ذیل آیه ۳ و سوره کوثر، ص۳۹۲، ذیل آیه ۵۱ سوره مدثّر، طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۰۳، ذیل آیه ۳ سوره نساء ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا﴾؛ تفسیر ابو الفتوح رازی، ج۱، ص۵۰، ذیل آیه ۶ سوره حمد ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾، ص۵۷، ذیل آیه ۲ سوره بقره ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ...﴾؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۱، ص۴۲، ذیل آیه ۷ سوره حمد ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ﴾؛ ج۳، ص۳۶۳، ذیل آیه ۶۵، سوره انفال ﴿إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ﴾، ص۳۳۴، ذیل آیه ۳۶ انفال، ص۳۴۷، ذیل آیه ۵۵ انفال، ابو نعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ج۴، ص۲۸۴، ذیل آیه ۱۴ سوره طارق ﴿وَمَا هُوَ بِالْهَزْلِ﴾.

[16] ر. ک: بابایی، مکاتب تفسیری، ج۱، ص۲۱۳-۲۱۷.

[17] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۱۶۶-۱۶۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]