عالم ذر در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عالم ذر است. عالم ذر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عالم ذر در قرآن - عالم ذر در حدیث - عالم ذر در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

این نام‌گذاری از آنجا است که روایات، بدن‌های بسیار کوچک و ابتدایی انسان‌ها را که از گِل زمین خلق شده‌اند، به «ذر» تشبیه کرده‌اند؛ چنان‌که در روایتی از امام صادق(ع) می‌خوانیم: «... فَأَخَذَ طِيناً مِنْ أَدِيمِ الْأَرْضِ فَعَرَكَهُ عَرْكاً شَدِيداً فَإِذَا هُمْ كَالذَّرِّ يَدِبُّونَ»؛ «[[[خداوند]]] از سطح زمین، گلی را برگرفت و آن را سخت ورزید. به ناگاه مانند ذرات و یا مورچه‌های بسیار ریز در آمدند». در حدیثی از امیرالمؤمنین(ع) آمده است: «پس خداوند جبرئیل را فرستاد؛ پس، از سطح زمین مشتی خاک برگرفت و آن را با آب در آمیخت». بنابراین خداوند قبل از وارد نمودن انسان به زندگی دنیا، او را در قالب بدنی ذره‌ای - که از خاک برگرفته - متجلی ساخته است؛ به گونه‌ای که همه حقیقت و هویت انسانی او در آن به نمایش درآمد و به آن اطلاق انسان می‌شد؛ چنان‌که اکنون به مجموعه روح و بدن انسان گفته می‌شود. روایات اسلامی این بدن بسیار کوچک را طینت نامیده و آن را از تغییر و تبدیل به دور دانسته‌اند. حدیث زیر از امام صادق(ع) در این زمینه، قابل توجه است: از امام صادق(ع) درباره مرده سؤال شد که آیا بدنش می‌پوسد و از بین می‌رود. فرمودند: آری؛ تا آنجا که نه گوشتی از او بر جا می‌ماند و نه استخوانی، مگر طینت او که آن از بین نمی‌رود، بلکه در قبر همچنان باقی می‌ماند تا اینکه یکبار دیگر [همان انسان] از آن آفریده شود؛ همچنان‌که بار اول از آن ذره خلق شد.

این مضمون - که انسان ابتدا در قالب بدن‌های ذره‌ای و برگرفته از خاک پدیدار شده است - در روایات اسلامی فراوان به چشم می‌خورد؛ تا آنجا که پژوهشگران، حدود دویست روایت را در این زمینه گرد آورده‌اند. البته این روایات در باب‌های مختلف اعتقادی همچون توحید، نبوت، امامت، معاد و نیز در ابوابی از فقه و اخلاق مانند دعا و یا احادیثی در باب خلقت روح و نفس، به صورت پراکنده آمده است. آقابزرگ تهرانی می‌نویسد: فقیه و مورخ بزرگ، علامه امینی صاحب کتاب الغدیر، رساله‌ای بالغ بر ۱۵۰ صفحه در تفسیر آیه میثاق نگاشته و در آن نوزده آیه و ۱۳۰ حدیث دال بر وجود «عالم ذر» را عنوان کرده است. جالب‌تر اینکه ایشان پس از بررسی اسناد این احادیث، چهل حدیث را - که راویان آنها همگی عادل و دوازده امامی هستند - صحیح دانسته است. بدین ترتیب وجود «عالم ذر» از نظر روایات قطعی است و چون هر امر مهم و مسلم در حوزه معارف دینی، به حتم در قرآن کریم ریشه دارد، ضروری می‌نماید که نظری دقیق‌تر به جانب قرآن بیفکنیم.

منابع

1. میرباقری، سید محسن، مقاله «فطرت و معرفت فطری»، دانشنامه امام علی ج۱