عبدالله بن صامت غفاری
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اصحاب امام علی است. عبدالله بن صامت غفاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عبدالله بن صامت غفاری در تاریخ اسلامی - عبدالله بن صامت غفاری در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد| عبدالله بن صامت غفاری | |
|---|---|
 تصویر قدیمی از بصره | |
| نام کامل | عبدالله بن صامت غفاری |
| جنسیت | مرد |
| از قبیله | بنی‌غفار |
| خویشاوندان | ابوذر غفاری (عمو) |
| محل زندگی | بصره |
| از اصحاب | امام علی |
عبدالله بن صامت غفاری از اصحاب امیرالمؤمنین (ع) و برادرزاده ابوذر غفاری بود. وی در بصره ساکن شد و از شیعیان حضرت علی (ع) به شمار می‌آید[۱]. او غیر از «عبادة بن صامت خزرجی» صحابی رسول خدا (ص) است.[۲]
جایگاه عباده بن صامت در میان پیروان اهل بیت (ع)
شیخ طوسی در کتاب رجالش، شخصی به نام عبادة بن صامت را نام می‌برد که از راویان و اصحاب رسول خدا (ص) است[۳]. کشّی نیز از قول فضل بن شاذان درباره عبادة بن صامت می‌گوید: "از سابقه‌داران در اسلام که به ولایت امیر المؤمنین علی (ع) بازگشتند، می‌توان به... و عبادة بن صامت اشاره کرد"[۴]. علامه حلی نیز درباره عبادة بن صامت می‌گوید: "عباده؛ پسر برادر ابوذر غفاری است که مدتی در بصره اقامت کرد و از کسانی است که به ولایت امیر المؤمنین (ع) بازگشت"[۵].
همان طور که در دو کتاب رجال کشّی و رجال علامه حلی دیده می‌شود، گویا عبادة بن صامت در پاره‌ای از عمرش، همراه امام علی (ع) نبوده است و سپس ملتزم به ولایت ایشان شده است. از اقامت وی در بصره می‌توان تا حدی به این مطلب پی برد که احتمالاً عباده به همراه عده محدودی از اصحاب پیامبر (ص)، در بین سپاه جمل و در صف مقابل امیرالمؤمنین (ع)، در بصره اقامت کرده است. مطلبی که توسط برخی از تراجم نویسان بدان اشاره شده است[۶]، اگرچه بودن او در بصره ـ حتی هنگام واقعه جمل ـ را نمی‌توان به طور قطعی نشانگر آن دانست که او در صف مقابل امام علی (ع) قرار داشت.
تا اینجا؛ ظاهراً مشکلی در بین نیست؛ عبادة بن صامت که از اصحاب پیامبر (ص) بوده، برای مدتی احیاناً در مقابل امام علی (ع) قرار داشت، اما بالاخره بازگشته و از پیروان آن حضرت شد.
اما مشکل اساسی اینجاست که آنچه در ترجمه عبادة بن صامت در اغلب منابع شیعی (مانند رجال کشی، رجال علامه حلی، رجال ابن داود و..) و منابع اهل سنت آمده است، با هم متفاوت است. در تاریخ و منابع اهل سنت چنین بیان شده است که وی در زمان خلیفه دوم به شام رفت و منصب قضاوت آنجا را گرفت و در همان‌جا درگذشت. اما در منابع شیعی از حضور او در حجاز و عراق سخن به میان آمده!، مطلبی که در منابع و تاریخ منتسب به اهل سنت، اشاره‌ای بدان نشده است. به عبارت دیگر؛ یک نفر به نام عبادة بن صامت وجود دارد ولی با دو زندگی‌نامه!
حل مشکل
شیخ طوسی در رجال خود و ذهبی در کتاب «تاریخ الإسلام» از دو «ابن صامت» سخن گفته‌اند؛ اولی: عبادة بن صامت خزرجی[۷] و دیگری: عبدالله بن صامت غفاری (پسر برادر ابوذر غفاری)[۸] که با استناد به آن می‌توان چنین گفت: اصولاً در صدر اسلام؛ هیچ‌گاه دو تن به نام عبادة بن صامت وجود نداشته، بلکه نام یکی: عبادة بن صامت و دیگری عبدالله بن صامت بوده است که به جهت شباهت لفظ عبادة به عبدالله در بسیاری از کتاب‌ها اشتباه شده است. اولی؛ یعنی عبادة بن صامت که جزء انصار و سابقین در اسلام بوده و در بیعت عقبه هم شرکت داشت و در همان صدر اسلام (در زمان خلافت خلیفه دوم) به شام هجرت و در همان‌جا در گذشته است و دیگری عبدالله بن صامت که پسر برادر ابوذر غفاری است که قطعاً سابقه او در اسلام از اولی کمتر است.
اما آنچه از کشّی و علامه حلی نقل شده بیانگر آن است که عبادة بن صامت که در بصره بوده و جزء یاران امام علی (ع) شد، همان عبادة بن صامتی است که جزء سابقین در اسلام بوده!! ولی چنین مطلبی صحیح نیست و شخصی که همراه امام علی (ع) شد، کسی نیست، جز عبدالله بن صامت غفاری!
پس آنچه در رجال شیخ طوسی و برخی از منابع اهل سنت آمده است بیشتر مورد قبول است؛ زیرا در همه کتاب‌های تاریخی که ذکری از عبادة بن صامت خزرجی آمده است، او را از مهاجرین به شام ذکر کرده‌اند و تنها یک بازگشت برایش نقل کرده‌اند و آن هم به خاطر اختلافش با معاویه بود که در زمان خلیفه دوم به مدینه بازگشت و مجدداً با توصیه عمر؛ به شام برگشت و طبق یکی از اقوال؛ در زمان عثمان بن عفان از دنیا رفت. بنابراین، در زمان جنگ جمل، عبادة بن صامت از دنیا رفته بود.
نتیجه‌‌گیری
کسانی که عبادة بن صامتِ ساکن در بصره را از سابقه‌دارهای اسلام معرّفی کرده‌اند، به خطا رفته‌اند[۹]. آیت الله خویی در معجم رجالی خود به این نکته اشاره کرده‌اند که ما دو ابن صامت داریم که اولی از اصحاب رسول خدا (ص) و دیگری پسر برادر ابوذر غفاری است که در بصره اقامت کرده است و به ولایت امیر المؤمنین (ع) بازگشته است[۱۰]. اما متأسفانه در معجم رجالی، اسم پسر برادر ابوذر را همانند آنچه در رجال کشی و علامه حلی و ابن داود، آمده است، «عبادة» ذکر کرده است؛ لذا در مورد «عبادة» به دو اشکال در کتاب‌های رجالی و تراجم بر می‌خوریم؛ اول آنکه: تنها یک ابن صامت وجود دارد که مرحوم خویی به این اشکال توجه داشته و جواب داده است. دوم آنکه: دو تن به نام «عبادة بن صامت» داریم و همان طور که در جواب گفته شد؛ یکی از آن دو؛ عبادة بن صامت خزرجی و از اصحاب رسول خدا (ص) است و دیگری عبدالله بن صامت غفاری است که از اصحاب امیرالمؤمنین (ع) است.
وثاقت دو "ابن صامت"
عبادة بن صامت خزرجی، از اصحاب رسول الله (ص) بوده است و عبدالله بن صامت غفاری هم از جایی که او را جزء شیعیان و پیروان امام علی (ع) نامیده‌اند، وثاقت و مورد اعتماد بودنش استفاده می‌شود. البته شایان ذکر است که روایات چندانی[۱۱] از هر دو "ابن صامت" در کتب روایی ما وجود ندارد.
جستارهای وابسته
- ابوذر غفاری (عمو)
- عبادة بن صامت خزرجی
- بنی‌غفار (قبیله)
منابع
پانویس
- ↑ رجال طوسی، ص۴۷، ش۱۲؛ ر. ک: تهذیب التهذیب، ج۴، ص۲۰۱؛ سفینة البحار، ج۲، ص۱۴۵.
- ↑ ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی، ج۲، ص۸۱۲-۸۱۳.
- ↑ شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأبواب(رجال طوسی)، محقق و مصحح: قیومی اصفهانی، جواد، ص۴۳، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ سوم، ۱۴۲۷ق.
- ↑ کشی، محمد بن عمر، إختیار معرفة الرجال، ص۳۸، نشر دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
- ↑ علامه حلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الأقوال، ص۱۲۹، منشورات المطبعة الحیدریة، نجف اشرف، چاپ دوم، ۱۳۸۱ق.
- ↑ مرحوم میرزا ابوالقاسم نراقی می‌گوید: «عبادة بن صامت که از اصحاب رسول خدا (ص) بود، مدتی در واقعه جمل، در بصره اقامت کرد»؛ نراقی، میرزا ابوالقاسم بن محمد بن احمد، شعب المقال فی درجات الرجال، محقق و مصحح: احمدی، محسن، ص۱۹۳، کنگره بزرگداشت نراقی، قم، ۱۴۲۲ق.
- ↑ رجال طوسی، ص۴۳؛ تاریخ الإسلام، ج ۳، ص۴۲۲.
- ↑ رجال طوسی، ص۷۱؛ تاریخ الاسلام، ج ۶، ص۴۰۱.
- ↑ از جمله کسانی که به این مطلب تصریح کرده است؛ حضرت آیت الله خویی است؛ ر. ک: موسوی خویی، سید ابو القاسم، موسوعة الإمام الخوئی، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، ج ۱۰، ص۲۴۱، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- ↑ ر. ک: موسوی خویی، سید ابو القاسم، موسوعة الإمام الخوئی، ج ۱۰، ص۲۴۱، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- ↑ در روایتی از عبادة بن صامت آمده است: پیامبر (ص) به پدر عبادة بن صامت فرمود: «هر کدام از انصار را دیدی که دشمنی و بغض علی (ع) را دارد، بدان! اصل و نسب او یهودی است»؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج ۲، ص۴۶۸، کتاب فروشی داوری، قم، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.