مشاهده اعمال

مقدمه

از مصادیق اطلاع بر امور غیبی برگزیدگان الهی که در آیات قرآن از آن سخن گفته شده، مشاهده اعمال انسان‌ها و گواهی بر اعمال ایشان توسط برخی از برگزیدگان خداوند است. این دو مبحث، اگر چه به هم مرتبط‌اند، اما به دلیل تفاوت در نوع استدلال، ذیل دو عنوان «مشاهده اعمال» و «گواهی بر اعمال» بررسی می‌شوند.

در آیه‌ای، این گونه از مشاهده اعمال مردم خبر داده شده است: ﴿يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُلْ لَا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾^[۱]. در آیه‌ای دیگر آمده است: ﴿وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾^[۲]. در آیه نخست، خداوند متعال به منافقان خبر می‌دهد که به زودی خداوند و پیامبرش اعمال شما را خواهند دید؛ آن گاه به سوی دانای پنهان و آشکار بازگردانده می‌شوند و او از آنچه انجام می‌دادید، شما را خبر خواهد داد. در آیه دوم، خداوند خطاب خود را به همه متوجه می‌سازد و می‌فرماید: بگو: عمل کنید. خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را می‌بینند و به زودی، به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانده می‌شوید و شما را به آنچه عمل می‌کردید، خبر می‌دهد. در این آیه کریمه، افزون بر آنکه مخاطبان، عموم افرادند، دیدن اعمال آنان، علاوه بر خداوند سبحان و پیامبر اکرم (ص) به مؤمنان نیز نسبت داده شده است.

پرسشی که شاید به ذهن بیاید این است که چرا در آیه نخست، این علم تنها به خداوند و پیامبرش نسبت داده شده است و در آیه دوم، مؤمنان نیز افزوده شده‌اند؟ به عبارت دیگر، چرا در آیه نخست که درباره منافقان است، از علم مؤمنان به کردار آنان یاد نشده؛ اما در آیه دوم که عام است و همه انسان‌ها را شامل می‌شود، از مؤمنان هم نام برده شده است؟

در پاسخ می‌توان گفت: باید توجه داشت که این گونه آیات با یکدیگر منافات ندارند. ممکن است در آیه یا حدیثی برخی از وجوه یک مسئله و در آیه یا حدیثی دیگر، وجوه بیشتری بیان شود. این دو با هم منافاتی ندارند؛ بلکه کامل کننده یکدیگرند. گویا حکمت این تفاوت آن است که مخاطب آیه نخست، منافقان‌اند و برای آنان آگاهی خدا و رسولش از کردار و گفتارشان، نقش اساسی دارد. آنان اگرچه در باطن کافرند و در راستی این گونه اخبار تردید دارند، اما در مواردی خبرهای وحیانی پیامبر (ص) را از اعمال مخفی خود شنیده و مطابق با واقع یافته‌اند. به همین دلیل از خبرهای خداوند و پیامبرش درباره کارهای پنهانشان می‌هراسند و در قرآن کریم به ترس آنان اشاره شده است^[۳]. بنابراین تنها خبرهای الهی که توسط پیامبر گزارش می‌شود، می‌تواند زندگی منافقان آنان را به چالش بکشد؛ اما آگاهی برخی مؤمنان از اعمالشان را باور نمی‌کنند و تأثیری نیز بر آنان نمی‌گذارد. گویا به همین دلیل، خداوند در آیه نخست که مخاطب آن منافقان‌اند، به بیان آگاهی خداوند و پیامبر شبه اعمال آنان بسنده کرده است؛ اما مخاطب آیه دوم، همه انسان‌ها، از جمله مسلمانان‌اند؛ و مسلمانان از آگاهی برخی مؤمنان از اعمال نادرستشان می‌هراسند و این امر، بیم بیشتری از گناه بر ایشان ایجاد می‌کند. به همین دلیل، از آگاهی برخی مؤمنان نیز خبر داده شده است^[۴].

مشاهده در دنیا یا آخرت

در این دو آیه کریمه، از این حقیقت خبر داده شده است که خداوند، پیامبر و (بتا بر یکی از این دو آیه) مؤمنان، اعمال مردم را می‌بینند. یکی از نکات مهم، پاسخ به این پرسش است که این مشاهده در آخرت رخ می‌دهد یا در دنیا؟ به عبارت دیگر، اعمال مردم، در قیامت به خداوند، پیامبر و مؤمنان عرضه می‌شود و آنان از کارهای انسان‌ها آگاه می‌شوند یا آنکه این مشاهده مربوط به دنیاست و آنان در دنیا نیز از کردار دیگران باخبرند. برای رسیدن به پاسخ درست، به بررسی مهم‌ترین دیدگاههای تفسیری در این زمینه می‌پردازیم.

مشاهده در آخرت

برخی از مفسران، این مشاهده را مربوط به آخرت دانسته‌اند^[۵]؛ یعنی خداوند، رسولش و مؤمنان، در قیامت از اعمال مردم آگاه می‌شوند. حرف «س» که علامت زمان آینده است نیز ممکن است بر همین مطلب دلالت کند. افزون بر آنکه آگاهی پیامبر اکرم (ص) و مؤمنان از همه کارهای انسان‌ها در دنیا، بسیار بعید به نظر می‌رسد^[۶].

مشاهده در دنیا

در برابر دیدگاه نخست، دسته‌ای از مفسران معتقدند که این مشاهده مربوط به این دنیا و پیش از قیامت است^[۷]. این گروه، به بخش دوم آیه استناد کرده‌اند که در آن به علم در قیامت اشاره شده است^[۸]. بنابراین، بخش اول دو آیه یادشده نمی‌تواند مربوط به آخرت باشد؛ زیرا اگر بخش اول را در باره علم خداوند و پیامبرش و مؤمنان به اعمال مردم در آخرت بدانیم، بخش دوم که از علم خداوند در قیامت خبر می‌دهد، تکراری بی‌فایده و ناشایست خواهد بود. بار دیگر آیه دوم را مرور می‌کنیم: «بگو: عمل کنید. خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را می‌بینند و به زودی، به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانده می‌شوید و شما را به آنچه عمل می‌کردید، خبر می‌دهد».

توضیح مطلب این است که جمله ﴿ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَی﴾ یا ﴿وَسَتُرَدُّونَ إِلَى﴾، در دو آیه یادشده، از بازگشت انسان‌ها به سوی خداوند متعال خبر می‌دهند و با قرینه ﴿فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ - که در هر دو آیه تکرار شده است. می‌توان دریافت که به پس از مرگ و قیامت اشاره دارد؛ چنان که آیات دیگری نیز در قرآن کریم با این مضمون به قیامت اشاره دارند^[۹].

با توجه به فرازهای یادشده، مقصود از ﴿وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ﴾ یا ﴿فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ﴾، که پیش از جملات یادشده آمده‌اند، نمی‌تواند همان مشاهده و علم در قیامت باشد؛ زیرا اولا خبرهای آنچه درباره قیامت آمده است، با «ثم» یا «س» از این جملات جدا شده است، که دست کم نشان می‌دهد این دو جمله عین هم نیستند و یک مطلب را بیان نمی‌کنند؛ ثانیا اگر این رؤیت در فراز اول آیه، مربوط به قیامت باشد، بخش دوم آیه تکرار نامناسب آن خواهد بود که از فصاحت کلام الهی به دور است^[۱۰]. بنابراین با توجه به اینکه می‌دانیم کلام خداوند در نهایت دقت و فصاحت بیان شده است، به این نتیجه می‌رسیم که جمله نخست، غیر از جمله دوم است و به دیدن اعمال پیش از قیامت اشاره می‌کند^[۱۱].

همچنین دیدن اعمال پیش از قیامت، با قرینه جمله ﴿ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَی﴾ یا ﴿وَسَتُرَدُّونَ إِلَى﴾، که از مرگ انسان خبر می‌دهند، به اعمال انسان در دنیا اشاره دارد، نه برزخ^[۱۲]. طبیعی نیز این است که اعمال انسان در دنیا محقق می‌شود و شاهدان نیز شاهد اعمال انسان در دنیایند. ضمن آنکه در آیات یادشده، درباره برزخ سخن گفته نشده است^[۱۳].

مشاهده خداوند و پیامبرش در دنیا و مشاهده مؤمنان در قیامت

برخی چنین بیان کرده اند: از آنجا که علم خداوند به اعمال بندگانش محدود به دنیا و آخرت نیست، در خصوص خداوند معتقد می‌شویم که او از اعمال ما در دنیا و آخرت و حتی پیش از انجام کار، آگاه است؛ آگاهی پیامبر (ص) و ائمه (ع) نیز به کمک وحی و الهام الهی بعد از عمل است؛ اما مشاهده مؤمنان عادی، مربوط به قیامت است. به عبارتی دیگر، این دیدگاه قایل به تفصیل است^[۱۴]. مشاهده خداوند و پیامبر (ص) شامل دنیا هم می‌شود؛ اما مؤمنان تنها در آخرت از اعمال انسان‌ها آگاه خواهند شد. اشکال این دیدگاه این است که با سیاق واحد این دو آیه سازگار نیست. ظاهر تعابیر ﴿وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ﴾، ﴿فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ﴾، این است که مشاهده خداوند، رسولش و مؤمنان، مربوط به یک زمان است؛ نه زمان‌های متفاوت^[۱۵].

منابع

هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی

پانویس

↑ «چون نزد آنان باز گردید، برای شما عذر می‌آورند؛ بگو عذر نیاورید که هرگز باورتان نخواهیم داشت؛ خداوند ما را از اخبار شما آگاه کرده است و به زودی خداوند و پیامبرش کردار شما را خواهند دید سپس به سوی دانای پنهان و آشکار برگردانده می‌شوید آنگاه او شما را از آنچه انجام می‌دادید آگاه می‌گرداند» سوره توبه، آیه ۹۴.
↑ «و بگو (آنچه در سر دارید) انجام دهید، به زودی خداوند و پیامبرش و مؤمنان کار شما را خواهند دید و به سوی داننده پنهان و آشکار بازگردانده خواهید شد و او شما را از آنچه انجام می‌داده‌اید آگاه خواهد ساخت» سوره توبه، آیه ۱۰۵.
↑ ﴿يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا فِي قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِئُوا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ مَا تَحْذَرُونَ﴾ «منافقان می‌هراسند آیه‌ای به زیان آنان فرو فرستاده شود که آنان را از آنچه در دل‌های ایشان است، آگاه گرداند بگو: ریشخند کنید که خداوند آنچه را که از آن می‌هراسید آشکار خواهد کرد» سوره توبه، آیه ۶۴.
↑ هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص ۶۴.
↑ ر.ک: اسماعیل بن عمر بن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۱۸۳؛ وهبة زحیلی، تفسیر الوسیط، ج۱، ص۹۱۴.
↑ هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص ۶۶.
↑ ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۰۳؛ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۷۹؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۸، ص۱۲۵؛ سید علی اکبر قرشی، تفسیر أحسن الحدیث، ج۴، ص۳۰۵؛ محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، ص۱۶؛ اسماعیل حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، ج۳، ص۵۰۲؛ محمد بن علی شوکانی، فتح القدیر، ج۲، ص۴۴۵.
↑ . ﴿ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ «سپس به سوی دانای پنهان و آشکار برگردانده می‌شوید آنگاه او شما را از آنچه انجام می‌دادید آگاه می‌گرداند» سوره توبه، آیه ۹۴؛ ﴿وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ «و بگو (آنچه در سر دارید) انجام دهید، به زودی خداوند و پیامبرش و مؤمنان کار شما را خواهند دید و به سوی داننده پنهان و آشکار بازگردانده خواهید شد و او شما را از آنچه انجام می‌داده‌اید آگاه خواهد ساخت» سوره توبه، آیه ۱۰۵.
↑ ر.ک: جمعه، ۶۸؛ مجادله، ۱؛ مائده، ۸ و ۱۰۵؛ انعام، ۱۰۸ و ۱۹۶؛ توبه، ۹۴ و ۱۰۵؛ زمر، ۷: نور، ۶۴.
↑ ر.ک: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۱۹، ص۱۴۳.
↑ ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۷۹؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۸، ص۱۲۵؛ سیدعلی اکبر قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ج۴، ص۳۰۵؛ محمد ثقفی تهرانی، تفسیر روان جاوید، ج۲، ص۶۱۹.
↑ ر.ک: سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۷۹.
↑ هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص ۶۷.
↑ ر.ک: محمد صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج۱۳، ص۲۸۹.
↑ هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص ۶۸.

[1] «چون نزد آنان باز گردید، برای شما عذر می‌آورند؛ بگو عذر نیاورید که هرگز باورتان نخواهیم داشت؛ خداوند ما را از اخبار شما آگاه کرده است و به زودی خداوند و پیامبرش کردار شما را خواهند دید سپس به سوی دانای پنهان و آشکار برگردانده می‌شوید آنگاه او شما را از آنچه انجام می‌دادید آگاه می‌گرداند» سوره توبه، آیه ۹۴.

[2] «و بگو (آنچه در سر دارید) انجام دهید، به زودی خداوند و پیامبرش و مؤمنان کار شما را خواهند دید و به سوی داننده پنهان و آشکار بازگردانده خواهید شد و او شما را از آنچه انجام می‌داده‌اید آگاه خواهد ساخت» سوره توبه، آیه ۱۰۵.

[3] ﴿يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا فِي قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِئُوا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ مَا تَحْذَرُونَ﴾ «منافقان می‌هراسند آیه‌ای به زیان آنان فرو فرستاده شود که آنان را از آنچه در دل‌های ایشان است، آگاه گرداند بگو: ریشخند کنید که خداوند آنچه را که از آن می‌هراسید آشکار خواهد کرد» سوره توبه، آیه ۶۴.

[4] هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص ۶۴.

[5] ر.ک: اسماعیل بن عمر بن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۱۸۳؛ وهبة زحیلی، تفسیر الوسیط، ج۱، ص۹۱۴.

[6] هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص ۶۶.

[7] ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۰۳؛ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۷۹؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۸، ص۱۲۵؛ سید علی اکبر قرشی، تفسیر أحسن الحدیث، ج۴، ص۳۰۵؛ محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، ص۱۶؛ اسماعیل حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، ج۳، ص۵۰۲؛ محمد بن علی شوکانی، فتح القدیر، ج۲، ص۴۴۵.

[8] . ﴿ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ «سپس به سوی دانای پنهان و آشکار برگردانده می‌شوید آنگاه او شما را از آنچه انجام می‌دادید آگاه می‌گرداند» سوره توبه، آیه ۹۴؛ ﴿وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ «و بگو (آنچه در سر دارید) انجام دهید، به زودی خداوند و پیامبرش و مؤمنان کار شما را خواهند دید و به سوی داننده پنهان و آشکار بازگردانده خواهید شد و او شما را از آنچه انجام می‌داده‌اید آگاه خواهد ساخت» سوره توبه، آیه ۱۰۵.

[9] ر.ک: جمعه، ۶۸؛ مجادله، ۱؛ مائده، ۸ و ۱۰۵؛ انعام، ۱۰۸ و ۱۹۶؛ توبه، ۹۴ و ۱۰۵؛ زمر، ۷: نور، ۶۴.

[10] ر.ک: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۱۹، ص۱۴۳.

[11] ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۷۹؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۸، ص۱۲۵؛ سیدعلی اکبر قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ج۴، ص۳۰۵؛ محمد ثقفی تهرانی، تفسیر روان جاوید، ج۲، ص۶۱۹.

[12] ر.ک: سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۷۹.

[13] هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص ۶۷.

[14] ر.ک: محمد صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج۱۳، ص۲۸۹.

[15] هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص ۶۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]