مشاهده اعمال در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مشاهده اعمال است. مشاهده اعمال از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مشاهده اعمال در حدیث - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

از مجموع روایات این بحث می‌توان دریافت که اعمال مردم بر امام عرضه می‌شود و چنان که در پایان توضیح داده خواهد شد، این عرضه به صورت شهود است.

روایات پیامبر اکرم (ص) و اميرالمؤمنين (ع)

در روایتی از رسول خدا (ص) نقل شده است که به اصحابش فرمودند: «زندگی من برای شما موجب خیر است؛ شما سخن می‌گویید و ما با شما سخن می‌گوییم. مرگم نیز برای شما خیر است؛ اعمال شما بر من عرضه می‌شود. اگر کار نیک و زیبایی دیدم، خدا را بر آن ستایش می‌کنم و اگر غیر آن دیدم، برایتان از خداوند بخشایش می‌طلبم». در یکی از روایات این مجموعه نقل شده است که فردی پس از این فرمایش حضرت پرسید: چگونه اعمال ما بر شما عرضه می‌شود، در حالی که بدن شما پوسیده شده است؟ حضرت پاسخ دادند: خداوند گوشت ما را بر زمین حرام کرده است. پس چیزی از آن را نمی‌خورد. این روایت، از عرضه اعمال به آن حضرت در عالم برزخ خبر می‌دهد؛ اما درباره چگونگی این عرضه سخنی بیان نمی‌کند. پاسخ آن حضرت فقط به این نکته اشاره دارد که بدن نازنین ایشان، مانند افراد عادی نمی‌بوسد.

روایات امام باقر و امام صادق (ع)

روایات متعددی از امام باقر (ع) بر عرض اعمال بندگان خداوند بر پیامبر اکرم (ص) و امیرالمؤمنين (ع) دلالت دارند. در این روایات، بر روز پنج شنبه به عنوان روز عرضه اعمال به رسول خدا (ص) تأکید شده است. در برخی از این روایات، با استناد این مطلب به آیه کریمه اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ. بیان شده است که خداوند شاهدانی در میان بندگانش دارد. درباره این آیه و آیات مشابه آن، در بحث قرآنی سخن گفتیم. گفته شد که تعبير «رؤیت» در این آیات، ظهور در دیدن و شهود دارد.

روایات متعددی از امام صادق (ع) نیز بر عرضه اعمال به رسول خدا (ص) دلالت دارند و در تعداد زیادی از این روایات، عرضه اعمال، به آیه کریمه یاد شده مستند شده است.

تأکید بر روز پنج شنبه به عنوان روزی که اعمال بر پیامبر (ص) عرضه می‌شود، در روایات امام صادق (ع) به نیز به چشم می‌خورد. البته در برخی روایات آن حضرت آمده است که عرضه اعمال، هر صبح انجام می‌شود. منحصر نبودن عرضه اعمال به پیامبر (ص) و تأکید بر اینکه اعمال مردم بر ائمه (ع) نیز عرضه می‌شود، در روایات آن حضرت نمایان است.

گفته شد که زمان عرضه اعمال در برخی روایات، پنج شنبه، و در برخی هر روز بیان شده است. این اختلاف را می‌توان این گونه جمع کرد که گویا عرضه اعمال در زمان‌های مختلف انجام می‌شود. ممکن است این کار یک بار (شاید به نحو تفصیلی) هر روز، و یک بار (شاید به نحو اجمالی) در پنج شنبه هر هفته انجام شود. این گزارش نیز قابل توجه است: یکی از اصحاب امام باقر (ع) کاری ناپسند انجام داد. آن حضرت از درون خانه بر او نهیب زدند؛ سپس فرمودند: اگر این دیوارها، آن گونه که مانع دید شما می‌شوند، مانع دید ما شوند، ما و شما برابر می‌شویم (درحالی که چنین نیست). برخلاف روایات پیشین، این روایت در مقام بیان عرضه اعمال نیست؛ بلکه ظهور روشن تری در شهود اعمال دارد و چنین دانشی، از لوازم مقام امامت معرفی شده است.

در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است: من شما را پشت سرم می‌بینم، همان گونه که در مقابلم می‌بینم. بنا بر دو روایت دیگر، آن حضرت مشابه این مطلب را از رسول خدا (ص) نقل کرده‌اند. در دو روایت دیگر، از آن حضرت نقل شده است که رسول خدا (ص) فرمود: من شما را در حالی که در خوابم می‌بینم؛ همان گونه که در بیداری می‌بینم. در ادامه یکی از این دو روایت، این جمله نیز آمده است: چشم من می‌خوابد؛ اما قلب من نمی‌خوابد. این گونه روایات نیز مؤید آن است که ائمه (ع) به ابزارهایی شهودی مجهزند که دیگران از آن بی‌بهره‌اند. آنان حتی در حالت خواب، از مشاهده امور و اعمال غافل نیستند.

روایات امام کاظم و امام رضا (ع)

در روایاتی از امام کاظم (ع)، مصداق مؤمنان در آیه کریمه فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ؛ ائمه (ع) معرفی شده‌اند و از عرضه اعمال بندگان بر رسول خدا (ص) و ائمه (ع) خبر داده شده است.

امام رضا (ع) نیز در روایات خود از عرضه اعمال بندگان بر ائمه (ع) خبر داده‌اند. در روایتی از آن حضرت نقل شده است که فرمودند: «همانا اعمال نیک و بد بر رسول خدا (ص) عرضه می‌شود». در برخی روایات آن حضرت، از آیه قل اعملوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ، به عنوان شاهد قرآنی بر عرضه اعمال بر پیامبر (ص) و ائمه (ع) استفاده شده است.

در روایتی از امام رضا (ع) نقل شده است که اعمال مردم هر روز بر امام عرضه می‌شود. در روایتی دیگر از آن حضرت، زمان عرضه اعمال شیعیانشان بر ایشان، هر پنج شنبه معرفی شده است. مطابق روایتی دیگر، آن حضرت پنج شنبه را روزی معرفی کردند که در آن، اعمال بر خداوند متعال، پیامبرش (ص) و ائمه (ع) عرضه می‌شود. به نظر می‌رسد عرضه بر خداوند در این روایت، مطلبی است که تازگی دارد و در روایات پیشین دیده نشد. البته این مطلب با سیاق آیه یاد شده که از دیدن خداوند متعال، پیامبرش (ص) و ائمه (ع) خبر می‌دهد، هماهنگی دارد. از آنجایی که خداوند متعال همواره ناظر و حاضر است، اگر این نقل درست باشد، شاید مقصود از این عرضه، شکل خاصی از ارائه اعمال بندگان باشد که هدف آن تنها آگاهی نیست؛ زیرا آگاهی، دست کم در مورد خداوند متعال، پیش از آن وجود داشته است. ممکن است این عرضه، هم زمان با ثبت عمل و گواه گرفتن پیامبر و ائمه (ع) باشد. در روایاتی داریم که اگر فرد خطا کار در مدتی کوتاه پس از خطای خود توبه کند، این عمل ثبت نمی‌شود؛ اما اگر ساعاتی بر آن بگذرد و توبه نکند، آن گناه ثبت خواهد شد.

در حدیثی آمده است که اعمال ما در روز دوشنبه و پنجشنبه بر پیامبر (ص) و سپس بر امامان و ائمه اطهار (ع) عرضه می‌گردد. در روایتی دیگر آمده: در پانزدهم ماه شعبان، همه اعمال ما بر حضرات معصومین (ع) عرضه می‌گردد.

عبدالله بن ابان می‌گوید: «به امام رضا (ع) عرض کردم: برای من و خاندانم دعایی بکنید. حضرت فرمودند: مگر من دعا نمی‌کنم؟ به خدا سوگند، اعمال شما در هر روز و شبی بر من عرضه می‌گردد؛ لذا در هر مورد که مناسب باشد دعا می‎کنم. عبدالله می‌گوید: از این حرف امام (ع) تعجب کردم. امام (ع) وقتی متوجه تعجب من شدند، فرمودند: آیا کتاب خداوند را نمی‌خوانی، آنجا که می‌فرماید: وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ.....

منابع

1. هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی
2. محمدی، حسین، رضانامه