محمد بن کعب قرظی در علوم قرآنی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث محمد بن کعب قرظی است. محمد بن کعب قرظی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: محمد بن کعب قرظی در علوم قرآنی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
ابو حمزه محمد بن کعب قرظی مدنی[۱] یکی از مفسران تابعی است؛ زیرا هم برخی از صحابه مانند ابن عباس، زید بن ارقم را درک و از آنان روایت کرده است [۲] و هم در کتاب‌های تفسیری شیعه و سنی روایت یا آرای تفسیری از وی نقل شده است[۳] و هم از کتاب تفسیری داشتن وی خبر داده‌اند. حاج خلیفه با عنوان تفسیر القرظی از کتاب وی خبر داده و گفته است: ثعلبی در الکشف آن را ذکر کرده است[۴].
فؤاد سزگین نیز او را در شمار افرادی که در عصر اموی تفسیر نوشته‌اند، ذکر کرده و گفته است: ثعلبی در کتابش الکشف و البیان از تفسیر القرظی خبر داده است[۵]. از عون بن عبد الله نقل شده که گفت: دانشمندتر از قرظی به تأویل قرآن کسی را ندیدم[۶]. تفسیرهای نقل شده از وی نیز مانند بسیاری از تفاسیر نقل شده از تابعین دیگر، ساده و بدون مستند است؛ برای نمونه:
شیخ طوسی در تفسیر ﴿رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلْإِيمَانِ﴾[۷] فرموده است: در اینکه مراد از ﴿مُنَادِيًا﴾ در این آیه چیست، اختلاف کرده‌اند. محمد بن کعب قرظی و قتاده گفته‌اند: هُوَ الْقُرْآنُ[۸].
در تفسیر ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾[۹] پس از اشاره به اختلاف در معنای آن گفته است: "وقال آخرون معناها ﴿ابِرُوا﴾ على دينكم «صَابِرُوا» الوعد الذي وعدتكم به ﴿وَرَابِطُوا عدوّي وعدوّكم ذهب اليه محمد بن كعب القرظي"﴾[۱۰].
در تفسیر ﴿وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ﴾[۱۱]گفته است: در معنای آن دو قول است: "احدهما... الثاني الخوف الذي هو خلاف الامن كانه قال تخافون نشوزهن لعلمكم بالاحوال المؤذنة به. ذكره محمد بن كعب[۱۲]؛
در تفسیر ﴿وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ﴾[۱۳] نوشته است: "قال محمد بن كعب القرطي ﴿وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ﴾ معناه ما علموا كيف حق الله"[۱۴]؛
در تفسیر آیات ﴿فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ* فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ * وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾[۱۵] گفته است: در «ذبیح» کسی که ابراهیم (ع) مأمور به ذبح او شد اختلاف کرده‌اند، سپس محمد بن کعب را در شمار افرادی که گفته‌اند ذبیح، اسماعیل بوده، ذکر کرده است[۱۶].[۱۷]
نقش قرظی در اسرائیلیات
پدر وی از اسیران بنی‌قریظه و از فرزندان کاهنان یهود بود. وی در سال ۴۰ هجری متولّد شد و در سال ۱۱۷ هجری وفات یافت و از کسانی بود که در مساجد به قصّه‌گویی می‌پرداخت و افسانه‌هایی را از کتاب‌های پیشینیان نقل می‌کرد و سرانجام درحالی‌که در مسجد مشغول قصّه‌گویی بود، سقف مسجد فرو ریخت و به همراه گروهی دیگر جان سپرد[۱۸].[۱۹].[۲۰]
منابع
پانویس
- ↑ در تهذیب التهذیب ابن حجر، ج۹، ص۳۷۳ «قرظی» ذکر شده است، ولی در مناقب آل ابی طالب ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۲۴۳ و معجم رجال الحدیث خویی، ج۱۷، ص۱۸۷ «قرطی» و در تنقیح المقال مامقانی، ج۳، ص۱۸۷ «قرضی» آمده است. از یعقوب بن شیبه نقل شده که گفته است: وی در آخر خلافت امام علی (ع) سال ۴۰ به دنیا آمده و به گفته ابن سعد، در سال ۱۲۰ مرده است (ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۹، ص۳۷۴). تولد در حیات پیامبر (ص) وفات در سال ۱۱۷، ۱۱۸ و ۱۱۹ اقوال دیگری است که در تاریخ تولد و وفات وی نقل شده است (ر. ک: ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۹، ص۳۷۴).
- ↑ ابن حجر گفته است: از عباس بن عبد المطلب، علی بن ابی طالب، ابن مسعود، عمرو بن عاص، ابوذر و ابو الدردا روایت کرده است، ولی گفته می‌شود همه آنها مرسل می‌باشد، از فضالة بن عبید، مغیرة بن شعبه، معاویه، کعب بن عجره، ابو هریره، زید بن ارقم، ابن عباس... ، جابر، انس و غیر آنان روایت کرده است (تهذیب التهذیب، ج۹، ص۳۷۳) اگر همان‌گونه که گفته‌اند و ذهبی نیز رد نکرده است، تولد وی در سال ۴۰ ه. ق باشد، مرسل بودن نقل وی از امام علی (ع)، ابن مسعود و... قطعی است و تعبیر «یقال» (گفته می‌شود) در مورد آن صحیح نیست.
- ↑ براساس برنامه رایانه‌ای معجم فقهی، ۲۰۳ مورد در مجمع البیان طبری، ۱۵۰ مورد در التبیان طوسی و ۳۷ مورد در مجمع البیان نام وی (محمد بن کعب) آمده است که هرچند ممکن است در برخی از آن موارد، روایت یا رأی تفسیری از وی نقل نشده باشد، ولی غالب آن موارد نقل روایت یا آرای تفسیری از او است.
- ↑ حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۴۷۵.
- ↑ سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۷۶.
- ↑ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۹، ص۳۷۴.
- ↑ «پروردگارا! ما شنیدیم فرا خواننده‌ای به ایمان فرا می‌خواند که به پروردگار خود ایمان آورید! و ایمان آوردیم؛ پروردگارا، گناهان ما را بیامرز و از بدی‌های ما چشم بپوش و ما را با نیکان بمیران» سوره آل عمران، آیه ۱۹۳.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۸۴.
- ↑ «ای مؤمنان! شکیبایی ورزید و یکدیگر را به شکیب فرا خوانید و از مرزها نگهبانی کنید و از خداوند پروا بدارید باشد که رستگار شوید» سوره آل عمران، آیه ۲۰۰.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۹۵.
- ↑ «زنانى را كه از نافرمانى آنان بيم داريد» سوره نساء، آیه ۳۴.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۹۰.
- ↑ «و خداوند را سزاوار ارجمندی وی ارج ننهادند» سوره انعام، آیه ۹۱.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۴۵.
- ↑ «و چون در تلاش، همپای او گشت (ابراهیم) گفت: پسرکم! من در خواب می‌بینم که تو را سر می‌برم پس بنگر که چه می‌بینی؟ گفت: ای پدر! آنچه فرمان می‌یابی انجام ده که- اگر خداوند بخواهد- مرا از شکیبایان خواهی یافت * و چون هر دو (بدین کار) تن دادند و (ابراهیم) او را به روی درافکند (او را از آن کار بازداشتیم) * و بدو ندا کردیم که: ای ابراهیم!* تو خواب خود را راست شمردی؛ ما بدین‌گونه نکوکاران را پاداش می‌دهیم» سوره صافات، آیه ۱۰۲-۱۰۵.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۵۱۷. برای دیدن نمونه‌های دیگری از آرای تفسیری وی ر. ک: طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۳ (تفسیر آیه ۲ سوره توبه) و ص۴۱ (تفسیر آیه ۱۹ همان سوره)؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۲، ص۷ (تفسیر آیه ۱۹ سورۀ انعام).
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۱۹۳-۱۹۵.
- ↑ تهذیب التهذیب، ج ۹، ص۳۶۳ ـ ۳۶۴.
- ↑ معرفت، محمد هادی، مقاله «اسرائیلیات»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۳، ج۳.
- ↑ معرفت، محمد هادی، مقاله «اسرائیلیات»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۳، ج۳.