نظام احسن در قرآن

مقدمه

خداوند در آیات متعدد، از طریق برهان لمی و انّی، اشاره به نظام احسن خلقت نموده است:

در ابتدا به قانون عام سنخیت میان علت و معلول اشاره می‌نماید و می‌فرماید: ﴿قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ﴾^[۱]. در نتیجه، خداوندی که در همه کمالات اکمل و احسن است، احسن الخالقین در ایجاد احسن المخلوقین است. بنابراین، هر آنچه می‌آفریند، در نهایت احکام و اتقان می‌آفریند. ﴿وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ﴾^[۲].
بر اساس قاعده فوق، آیات فراوان قرآن که اشاره به هدف‌مندی و دقت و متانت عالم دارد، همگی مشیر به نظام احسن کیانی است؛ چنان که می‌فرماید: ﴿تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ * الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ * الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ * ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنْقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِيرٌ﴾^[۳].
در یک کلام، خداوندی که احسن الخالقین است، مخلوقات خود را در بهترین صورت می‌آفریند؛ چنان که خطاب به بنی‌اسرائیل می‌فرماید: ﴿أَتَدْعُونَ بَعْلًا وَتَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخَالِقِينَ﴾^[۴]. او به طور خاص، درباره سیر خلقت انسان می‌فرماید: ﴿ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾^[۵]. و فعل الهی متناسب با فاعل آن است و خداوندی که جامع همه کمالات هستی است، در خلقت نیز بهترین نظام را می‌آفریند: ﴿ذَلِكَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ * الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ...﴾^[۶]. و چنین خالقی، بهترین غایت را در خلقت بهترین نظام در نظر دارد.
هرچند در نگاهی کلی به آفرینش، هر آنچه خداوند می‌آفریند بهترین مخلوق است، اما به طور خاص، درباره خلقت انسان صریحاً می‌فرماید: «انسان را در بهترین قوام و صورت خلق کردیم». ﴿لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ﴾^[۷]. او همچنین در این باره می‌فرماید: ﴿اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ قَرَارًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَتَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾^[۸]. ﴿خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ﴾^[۹].

چنین اشاراتی نشان از آن دارد که غایت از خلقت، انسان است.^[۱۰]

نظام احسن

در فلسفه قاعده‌ای با عنوان «نظام احسن» وجود دارد که مدعی است خداوند به دلیل ذات کمال مطلق و دیگر صفات کمالی مثل علم، قدرت و خیرخواهی تمامی مخلوقاتش اعم از عالم مجرد، مثال و مادی و پدیده‌هایش در حد بهترین و متقن‌ترین هستند این قاعده متأسفانه در کلام مورد عنایت قرار نگرفته است که یکی از عللش، عدم توجه به بحث وجود و جهان‌شناسی در کلام است که خلأ آن احساس می‌شود؛ لکن امید است محققان مانند فلاسفه بدان بپردازند. اینجا ما به دو آیه‌ای اشاره می‌کنیم که بر نیکو و به تعبیر دقیق، نیکوترین بودن تمام مخلوقات الهی دلالت می‌کنند. ﴿الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ﴾^[۱۱]؛ ﴿صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ﴾^[۱۲]. برخی متکلمان معتزله و امامیه به جای قاعده نظام احسن به اصل دیگری به نام «قاعده وجوب اصلح» تمسک کرده‌اند. مفاد آن این است که خداوند در مقام فعل هر آنچه برای انسان از حیث منافع دنیوی – اعم از مادی و معنوی – لازم و به مصلحت است باید بهترین فعل را انجام دهد^[۱۳].

آنان در مقام اثبات به وجود داعی (صفات کمالی خدا مثل: حکمت، علم، قدرت، جود، خیرخواهی و عدم بخل) و فقدان مانع استناد ورزیده‌اند^[۱۴]. این دلیل به اصل لزوم سنخیت علت و معلول برمی‌گردد که فعل فاعل باید متناسب شأن و صفات کمالی‌اش باشد. اصل فوق از ظاهر آیه زیر استفاده می‌شود: ﴿قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ﴾^[۱۵]. برخی به آیات زیر تمسک کرده‌اند^[۱۶]: ﴿فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُوا بِأَحْسَنِهَا﴾^[۱۷]؛ ﴿وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ﴾^[۱۸]؛ ﴿الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ﴾^[۱۹]. مفاد هر سه آیه بر ترغیب مردم به انتخاب فعل احسن و اصلح دلالت کنند که آن مورد اراده و رضایت الهی است. از اینجا روشن می‌شود که خدا هم به عنوان ذات و فاعل دارای صفات کمالی باید در فعل خویش اصلح را انتخاب نماید.

﴿كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾^[۲۰]. برخی نیز ضمن تفسیر «کتب» به وجوب، خاطرنشان می‌‌سازند که فعل رحمت خدا در مقابل عمل خطاکار به شرط توبه، یک فعل حسن و نیکویی است که خود خدا آن را بر نفس خویش واجب کرده و این همان وجوب احسن است^[۲۱]. آثار مترتب بر قاعده وجوب لطف به طریق اولی بر قاعده وجوب اصلح هم صادق و جاری است.^[۲۲]

منابع

پانویس

↑ «بگو: هر کس به فرا خور خویش کار می‌کند و پروردگار شما داناتر است که چه کس رهیافته‌تر است» سوره اسراء، آیه ۸۴.
↑ «و کوه‌ها را می‌نگری، آنها را ایستا می‌پنداری با آنکه چون گذار ابر در گذرند؛ آفرینش خداوند را (بنگر) که هر چیز را استوار آفریده است؛ بی‌گمان او از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره نمل، آیه ۸۸.
↑ «بزرگوار است آنکه پادشاهی در کف اوست و او بر هر کاری تواناست * همان که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکردارترید و او پیروز آمرزنده است * همان که هفت آسمان را تو بر تو آفرید، در آفرینش (خداوند) بخشنده هیچ ناسازواری نمی‌بینی؛ چشم بگردان! آیا هیچ شکاف و رخنه‌ای می‌بینی؟ * سپس بار دیگر چشم بگردان تا چشم، خسته و رنجه به سوی تو بازگردد» سوره ملک، آیه ۱-۴.
↑ «آیا (بت) بعل را (به پرستش) می‌خوانید و بهترین آفریدگاران را وا می‌نهید؟» سوره صافات، آیه ۱۲۵.
↑ «سپس نطفه را خونی بسته و آنگاه خون بسته را گوشتپاره‌ای و گوشتپاره را استخوان‌هایی آفریدیم پس از آن بر استخوان‌ها گوشت پوشاندیم سپس آن را آفرینشی دیگر دادیم؛ پس بزرگوار است خداوند که نیکوترین آفریدگاران است» سوره مؤمنون، آیه ۱۴.
↑ «او دانای پنهان و آشکار، پیروز بخشاینده است * اوست که هر چه آفرید نیکو آفرید و آفرینش آدمی را از گلی آغازید» سوره سجده، آیه ۶-۷.
↑ «که ما انسان را در نیکوترین ساختار آفریده‌ایم» سوره تین، آیه ۴.
↑ «خداوند همان است که زمین را آسایشگاه و آسمان را سرپناه شما کرد و شما را چهره‌نگاری کرد و چهره‌هایتان را نیکو نگاشت و از چیزهای پاکیزه روزیتان داد، این است خداوند پروردگارتان پس خجسته بادا خداوند که پروردگار جهانیان است» سوره غافر، آیه ۶۴.
↑ «آسمان‌ها و زمین را به حقّ آفرید و شما را چهره‌نگاری کرد و چهره‌هایتان را نیکو نگاشت و بازگشت (هر چیز) به سوی اوست» سوره تغابن، آیه ۳.
↑ فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۳ ص ۲۲۹.
↑ «اوست که هر چه آفرید نیکو آفرید» سوره سجده، آیه ۷.
↑ «آفرینش خداوند را (بنگر) که هر چیز را استوار آفریده است» سوره نمل، آیه ۸۸.
↑ مفاد قاعده نظام احسن بر نیکوترین‌بودن جهان و هستی و مخلوقات الهی ناظر است، اما قاعده وجوب اصلح بر فعل الهی ناظر است (شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۳۴۸؛ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۹، ص۳۱۶).
↑ ابواسحاق نوبختی، الیاقوت فی علم الکلام، ص۵۵؛ شیخ مفید، اوائل المقالات (مصنفات مفید)، ج۴، ص۵۹؛ حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ج۱، ص۲۹۸؛ علامه حلی، انوار الملکوت، ص۱۵۶؛ لاهیجی، سرمایه ایمان، ص۸۱؛ محمد اسماعیل خوجویی، جامع الشتات، ص۱۵.
↑ «بگو: هر کس به فرا خور خویش کار می‌کند» سوره اسراء، آیه ۸۴؛ علی ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ص١٣٢.
↑ نظرعلی طالقانی، کاشف الاسرار، ج۱، ص۵۵۷، نکته قابل اشاره اینکه آیه سوم متن افزوده نگارنده است.
↑ «پس (گفتیم) آن را با توانمندی بستان و به قوم خود فرمان ده تا نیکوترین آن را برگزینند» سوره اعراف، آیه ۱۴۵.
↑ «از بهترین چیزی که از پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده است، پیروی کنید» سوره زمر، آیه ۵۵.
↑ «کسانی که گفتار را می‌شنوند آنگاه از بهترین آن پیروی می‌کنند» سوره زمر، آیه ۱۸.
↑ «پروردگارتان بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است: چنانچه هر یک از شما از سر نادانی کار بدی انجام دهد، آنگاه از پس آن توبه کند و به راه آید، چنین است که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۵۴.
↑ میر سیدمحمد علوی عاملی، لطائف غیبیه، ص۱۹۷.
↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، قرآن و علم کلام، ص ۱۹۷

[1] «بگو: هر کس به فرا خور خویش کار می‌کند و پروردگار شما داناتر است که چه کس رهیافته‌تر است» سوره اسراء، آیه ۸۴.

[2] «و کوه‌ها را می‌نگری، آنها را ایستا می‌پنداری با آنکه چون گذار ابر در گذرند؛ آفرینش خداوند را (بنگر) که هر چیز را استوار آفریده است؛ بی‌گمان او از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره نمل، آیه ۸۸.

[3] «بزرگوار است آنکه پادشاهی در کف اوست و او بر هر کاری تواناست * همان که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکردارترید و او پیروز آمرزنده است * همان که هفت آسمان را تو بر تو آفرید، در آفرینش (خداوند) بخشنده هیچ ناسازواری نمی‌بینی؛ چشم بگردان! آیا هیچ شکاف و رخنه‌ای می‌بینی؟ * سپس بار دیگر چشم بگردان تا چشم، خسته و رنجه به سوی تو بازگردد» سوره ملک، آیه ۱-۴.

[4] «آیا (بت) بعل را (به پرستش) می‌خوانید و بهترین آفریدگاران را وا می‌نهید؟» سوره صافات، آیه ۱۲۵.

[5] «سپس نطفه را خونی بسته و آنگاه خون بسته را گوشتپاره‌ای و گوشتپاره را استخوان‌هایی آفریدیم پس از آن بر استخوان‌ها گوشت پوشاندیم سپس آن را آفرینشی دیگر دادیم؛ پس بزرگوار است خداوند که نیکوترین آفریدگاران است» سوره مؤمنون، آیه ۱۴.

[6] «او دانای پنهان و آشکار، پیروز بخشاینده است * اوست که هر چه آفرید نیکو آفرید و آفرینش آدمی را از گلی آغازید» سوره سجده، آیه ۶-۷.

[7] «که ما انسان را در نیکوترین ساختار آفریده‌ایم» سوره تین، آیه ۴.

[8] «خداوند همان است که زمین را آسایشگاه و آسمان را سرپناه شما کرد و شما را چهره‌نگاری کرد و چهره‌هایتان را نیکو نگاشت و از چیزهای پاکیزه روزیتان داد، این است خداوند پروردگارتان پس خجسته بادا خداوند که پروردگار جهانیان است» سوره غافر، آیه ۶۴.

[9] «آسمان‌ها و زمین را به حقّ آفرید و شما را چهره‌نگاری کرد و چهره‌هایتان را نیکو نگاشت و بازگشت (هر چیز) به سوی اوست» سوره تغابن، آیه ۳.

[10] فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۳ ص ۲۲۹.

[11] «اوست که هر چه آفرید نیکو آفرید» سوره سجده، آیه ۷.

[12] «آفرینش خداوند را (بنگر) که هر چیز را استوار آفریده است» سوره نمل، آیه ۸۸.

[13] مفاد قاعده نظام احسن بر نیکوترین‌بودن جهان و هستی و مخلوقات الهی ناظر است، اما قاعده وجوب اصلح بر فعل الهی ناظر است (شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۳۴۸؛ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۹، ص۳۱۶).

[14] ابواسحاق نوبختی، الیاقوت فی علم الکلام، ص۵۵؛ شیخ مفید، اوائل المقالات (مصنفات مفید)، ج۴، ص۵۹؛ حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ج۱، ص۲۹۸؛ علامه حلی، انوار الملکوت، ص۱۵۶؛ لاهیجی، سرمایه ایمان، ص۸۱؛ محمد اسماعیل خوجویی، جامع الشتات، ص۱۵.

[15] «بگو: هر کس به فرا خور خویش کار می‌کند» سوره اسراء، آیه ۸۴؛ علی ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ص١٣٢.

[16] نظرعلی طالقانی، کاشف الاسرار، ج۱، ص۵۵۷، نکته قابل اشاره اینکه آیه سوم متن افزوده نگارنده است.

[17] «پس (گفتیم) آن را با توانمندی بستان و به قوم خود فرمان ده تا نیکوترین آن را برگزینند» سوره اعراف، آیه ۱۴۵.

[18] «از بهترین چیزی که از پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده است، پیروی کنید» سوره زمر، آیه ۵۵.

[19] «کسانی که گفتار را می‌شنوند آنگاه از بهترین آن پیروی می‌کنند» سوره زمر، آیه ۱۸.

[20] «پروردگارتان بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است: چنانچه هر یک از شما از سر نادانی کار بدی انجام دهد، آنگاه از پس آن توبه کند و به راه آید، چنین است که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۵۴.

[21] میر سیدمحمد علوی عاملی، لطائف غیبیه، ص۱۹۷.

[22] قدردان قراملکی، محمد حسن، قرآن و علم کلام، ص ۱۹۷

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]