هدایت تکوینی در کلام اسلامی

مقدمه

کلمه "هدایت" به معنای ارشاد و راه نمودن است^[۱]. برخی لغت‌شناسان قید "از روی لطف و خیرخواهی" را نیز بدین معنا افزوده‌اند^[۲]. بدین سان، معنای هدایت عبارت است از: ارشاد و راه نمودنی که همراه خیرخواهی و از سر لطف است. در اصطلاح دینی، هدایت تعیین کمال مناسب شی‌ء و نمایانیدن راه رسیدن به آن است^[۳]. خداوند پس از آفرینش موجودات، همه را به کمال مناسب خویش راه نموده است.

آیات قرآنی از دو گونه هدایت تکوینی یاد کرده‌اند:

هدایت تکوینی عام: از اطلاق این دسته آیات برمی‌آید که مراد، هدایت عمومی همه آفریدگان است^[۴].
هدایت تکوینی خاص: قرآن کریم در آیه‌ای، به نوعی از وحی اشاره می‌کند که ویژه زنبور عسل است و مراد، گونه‌ای خاص از تعلیم و هدایت است. زنبور عسل از گذر این هدایت تکوینی خاص امور زندگی اجتماعی خویش را سامان می‌دهد و بقای خود را تضمین می‌بخشد^[۵]. این قبیل آیات بر هدایت تکوینی خاص انسان گواهی می‌دهند و از این حقیقت پرده برمی‌دارند که بهره انسان از هدایت تکوینی، بیش از دیگر موجودات است. در هدایت تکوینی انسان، الهام به باز شناختن خوبی‌ها و بدی‌ها نیز جای دارد و راه او از این گذر به سوی کمال هموار شده است^[۶]. افزون بر این، آیات یاد شده اهمیت ویژه انسان را در نظام آفرینش آشکار می‌سازند و دلالت می‌کنند که او مدار و محور جهان آفرینش است و موجودات و مخلوقات دیگر، خادم اویند و به تبع او آفریده شده‌اند^[۷].^[۸]

منابع

فرهنگ شیعه

پانویس

↑ معجم مقاییس اللغة، ۶/ ۴۲؛ القاموس المحیط، ۲/ ۴۰۵.
↑ المفردات‌، ۵۳۸.
↑ هدایت در قرآن‌، ۲۰.
↑ قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى؛ سوره طه، آیه ۵۰؛ الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى؛ سوره اعلی، آیه ۲ و ۳؛ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَامًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِأُولِي الأَلْبَابِ ؛ سوره زمر، آیه ۲۱.
↑ وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ؛ سوره نحل، آیه ۶۷؛ وَاللَّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَلِكَ النُّشُورُ؛ سوره فاطر، آیه ۹؛ أَلَمْ نَجْعَل لَّهُ عَيْنَيْنِ وَلِسَانًا وَشَفَتَيْنِ وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ؛ سوره بلد، آیه ۱۰- ۸.
↑ هدایت در قرآن‌، ۲۷- ۲۵.
↑ هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي الأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ؛ سوره بقره، آیه ۲۹.
↑ فرهنگ شیعه، ص۴۶۹ ـ ۴۷۰.

[1] معجم مقاییس اللغة، ۶/ ۴۲؛ القاموس المحیط، ۲/ ۴۰۵.

[2] المفردات‌، ۵۳۸.

[3] هدایت در قرآن‌، ۲۰.

[4] قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى؛ سوره طه، آیه ۵۰؛ الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى؛ سوره اعلی، آیه ۲ و ۳؛ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَامًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِأُولِي الأَلْبَابِ ؛ سوره زمر، آیه ۲۱.

[5] وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ؛ سوره نحل، آیه ۶۷؛ وَاللَّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَلِكَ النُّشُورُ؛ سوره فاطر، آیه ۹؛ أَلَمْ نَجْعَل لَّهُ عَيْنَيْنِ وَلِسَانًا وَشَفَتَيْنِ وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ؛ سوره بلد، آیه ۱۰- ۸.

[6] هدایت در قرآن‌، ۲۷- ۲۵.

[7] هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي الأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ؛ سوره بقره، آیه ۲۹.

[8] فرهنگ شیعه، ص۴۶۹ ـ ۴۷۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]