ابراهیم بن اسماعیل (راوی) در تراجم و رجال

آشنایی اجمالی

ابراهیم بن اسماعیل^[۱] در سند ۱ روایت تفسیر کنز الدقائق به نقل از کتاب کافی یاد شده: «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ ابْنِ جَبَلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: كُنَّا بِبَابِهِ فَخَرَجَ عَلَيْنَا قَوْمٌ أَشْبَاهُ الزُّطِّ عَلَيْهِمْ أُزُرٌ وَ أَكْسِيَةٌ فَسَأَلْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْهُمْ فَقَالَ هَؤُلَاءِ إِخْوَانُكُمْ مِنَ الْجِنِّ»^[۲]^[۳]

شرح حال راوی

محقق اردبیلی در جامع الرواة دو عنوان مستقل ذکر کرده و ذیل هر کدام به روایت یادشده اشاره دارد:

عنوان «ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب» (ع).
عنوان «ابراهیم بن اسماعیل بن داوود»^[۴].

از این عمل برداشت می‌شود که وی، در تطبیق راوی مورد بحث بر هر یک از دو عنوان مذکور تردید داشته است.

علامه مامقانی ذیل عنوان "إبراهیم بن إسماعیل بن إبراهیم بن الحسن [ابن الحسن] بن علی بن أبی طالب (ع)" به این سند اشاره کرده است^[۵]؛ ولی آیت الله خویی، ابراهیم بن اسماعیل را در عنوان مستقل ذکر، و ذیل آن بی‌آنکه به اتحاد این عنوان با عناوین دیگر اشاره‌ای کرده باشد، به این سند اشاره کرده است^[۶]^[۷]

تحقیق

شیخ طوسی "إبراهیم بن إسماعیل بن إبراهیم بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب (ع)" را از اصحاب امام صادق (ع) شمرده است^[۸].

نسب‌شناسان و رجالیان در کتب انساب^[۹] و رجال^[۱۰] تصریح کرده‌اند که این شخص، معروف به «طباطبا» است و نسل سادات طباطبایی، به وی پایان می‌پذیرد.

مرحوم کلباسی در عنوان طباطبا به نقل از ریاض العلماء: "طباطبا هو السید إبراهیم بن إسماعیل بن السید أبی إسماعیل إبراهیم بن الحسن المثنی بن الحسن بن علی بن أبی طالب (ع). لقب بذلك لأنه ذات یوم عرض أباه علیه فی صغره ثوباً و قال: أ قطعه لك قمیصاً أم قبا؟ فقال للكنة لسانه من أجل صغره: طباطبا یرید قباقبا فلزمه ذلك اللقب"^[۱۱].

علامه شوشتری نیز در عنوان طباطبا: "هو إبراهیم بن إسماعیل بن إبراهیم بن الحسن المثنی؛ قیل فی وجه تلقیبه: إن أباه خیره و هو طفل بین قمیص و قبا، فقال: طباطبا یعنی قباقبا. و قیل: لقبه أهل السواد بذلك، و طباطبا بلسان النبطیة سید السادات ذكر الوجهین عمدة الطالب"^[۱۲].

از روایت کافی^[۱۳] نیز فهمیده می‌شود که طباطبا لقب «ابراهیم بن إسماعیل بن حسن...» است. عنوان ابراهیم بن اسماعیل طباطبا در سند بعضی از روایات نیز قرار گرفته ^[۱۴]؛ اما اینکه مراد از ابراهیم بن اسماعیل در سند روایت مورد بحث طباطبا باشد، چنان که محقق اردبیلی و علامه مامقانی اشاره کرده‌اند، دلیلی برای آن یافت نشد.

نیز اتحادش با ابراهیم بن اسماعیل بن داوود، گرچه از جهت طبقه سازگاری دارد، ثمره‌ای بر این اتحاد بار نمی‌شود؛ زیرا ابراهیم بن اسماعیل بن داوود تنها در سند یک حدیث آمده و در کتب رجالی ثبت نشده است.

با توجه به مباحث یادشده، سه احتمال درباره عنوان مورد بحث، یعنی ابراهیم بن اسماعیل هست.

اتحاد معنون با «ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن» (ع)، معروف به طباطبا.
اتحاد معنون با ابراهیم بن اسماعیل بن داوود که از اصحاب امام رضا (ع)^[۱۵] شمرده شده است.
مجهول الحال بودن راوی.

دلیلی بر اثبات احتمال یکم و دوم نیست، پس احتمال سوم تأیید می‌گردد.^[۱۶]

منابع

جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۱

پانویس

↑ ر. ک: أ. منابع شیعی: جامع الرواة، ج۱، ص۱۹؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۲۶، ش۱۲۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۹۲، ش۱۱۳. ب. منابع سنی: الإکمال فی أسماء الرجال، ص۲۲۶.
↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۳، ص۴۷۰ به گزارش از الکافی، ج۱، ص۳۹۴ - ۳۹۵، ح۲.
↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۲۴۲.
↑ جامع الرواة، ج۱، ص۱۹.
↑ ر. ک: تنقیح المقال، ج۳، ص۳۰۴ - ۳۰۵، ش۱۴۴.
↑ ر. ک: معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۹۲، ش۱۱۳.
↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۲۴۲-۲۴۳.
↑ ر. ک: رجال الطوسی، ص۱۵۶، ش۱۷۱۸.
↑ ر. ک: تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۲۴۲؛ ج۴، ص۸ و۱۱۳؛ تاریخ الإسلام، ج۲۳، ص۴۹۹؛ ج۲۵، ص۳۲۲ - ۳۲۳؛ وفیات الأعیان، ج۱، ص۱۳۰؛ مقاتل الطالبین، ص۱۳۵.
↑ ر. ک: نقد الرجال، ج۱، ص۵۶، ش۵۰؛ إکلیل المنهج، ص۷۷، ش۳۰؛ طرائف المقال، ج۱، ص۳۹۵، ش۳۱۰۳؛ الرسائل الرجالیه (کلباسی)، ج۳، ص۵۸۷؛ الکنی و الألقاب، ج۲، ص۴۴۱؛ أعیان الشیعه، ج۲، ص۲۳۰؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۹۲، ش۱۱۴؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۲۴، ش۱۱۵؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۱۶۱، ش۶۲، ج۱۲، ص۱۳۱، ش۳۴۷.
↑ الرسائل الرجالیه (کلباسی)، ج۳، ص۵۸۷.
↑ قاموس الرجال، ج۱۲، ص۱۳۱ به گزارش از عمدة الطالب، ص۱۷۲.
↑ «... وَ طَبَاطَبَا إِبْرَاهِيمَ بْنَ إِسْمَاعِيلَ بْنِ حَسَنٍ...»؛ (الکافی، ج۱، ص۳۶۱ - ۳۵۸، ح۱۷)
↑ «قَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي إِبْرَاهِيمُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ أَبِيهِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ أَبِيهِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحُسَيْنِ، عَنْ أَبِيهَا الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (ع)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): مَنْ أُعْطِيَ أَرْبَعَ خِصَالٍ فِي الدُّنْيَا...»؛ (الأمالی (طوسی)، ص۵۷۶ - ۵۷۷، ح۱۱۹۰).
↑ «مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ الْمَدَائِنِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ دَاوُدَ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا (ع) عَنِ الصِّيَامِ فَقَالَ ثَلَاثَةُ أَيَّامٍ فِي الشَّهْرِ...»؛ (تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۰۴، ح۹۱۸).
↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۲۴۳-۲۴۵.

[1] ر. ک: أ. منابع شیعی: جامع الرواة، ج۱، ص۱۹؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۲۶، ش۱۲۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۹۲، ش۱۱۳. ب. منابع سنی: الإکمال فی أسماء الرجال، ص۲۲۶.

[2] تفسیر کنز الدقائق، ج۱۳، ص۴۷۰ به گزارش از الکافی، ج۱، ص۳۹۴ - ۳۹۵، ح۲.

[3] جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۲۴۲.

[4] جامع الرواة، ج۱، ص۱۹.

[5] ر. ک: تنقیح المقال، ج۳، ص۳۰۴ - ۳۰۵، ش۱۴۴.

[6] ر. ک: معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۹۲، ش۱۱۳.

[7] جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۲۴۲-۲۴۳.

[8] ر. ک: رجال الطوسی، ص۱۵۶، ش۱۷۱۸.

[9] ر. ک: تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۲۴۲؛ ج۴، ص۸ و۱۱۳؛ تاریخ الإسلام، ج۲۳، ص۴۹۹؛ ج۲۵، ص۳۲۲ - ۳۲۳؛ وفیات الأعیان، ج۱، ص۱۳۰؛ مقاتل الطالبین، ص۱۳۵.

[10] ر. ک: نقد الرجال، ج۱، ص۵۶، ش۵۰؛ إکلیل المنهج، ص۷۷، ش۳۰؛ طرائف المقال، ج۱، ص۳۹۵، ش۳۱۰۳؛ الرسائل الرجالیه (کلباسی)، ج۳، ص۵۸۷؛ الکنی و الألقاب، ج۲، ص۴۴۱؛ أعیان الشیعه، ج۲، ص۲۳۰؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۹۲، ش۱۱۴؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۲۴، ش۱۱۵؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۱۶۱، ش۶۲، ج۱۲، ص۱۳۱، ش۳۴۷.

[11] الرسائل الرجالیه (کلباسی)، ج۳، ص۵۸۷.

[12] قاموس الرجال، ج۱۲، ص۱۳۱ به گزارش از عمدة الطالب، ص۱۷۲.

[13] «... وَ طَبَاطَبَا إِبْرَاهِيمَ بْنَ إِسْمَاعِيلَ بْنِ حَسَنٍ...»؛ (الکافی، ج۱، ص۳۶۱ - ۳۵۸، ح۱۷)

[14] «قَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي إِبْرَاهِيمُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ أَبِيهِ إِسْمَاعِيلَ، عَنْ أَبِيهِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحُسَيْنِ، عَنْ أَبِيهَا الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (ع)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): مَنْ أُعْطِيَ أَرْبَعَ خِصَالٍ فِي الدُّنْيَا...»؛ (الأمالی (طوسی)، ص۵۷۶ - ۵۷۷، ح۱۱۹۰).

[15] «مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ الْمَدَائِنِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ دَاوُدَ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا (ع) عَنِ الصِّيَامِ فَقَالَ ثَلَاثَةُ أَيَّامٍ فِي الشَّهْرِ...»؛ (تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۰۴، ح۹۱۸).

[16] جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۲۴۳-۲۴۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]