احمد بن فضل در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احمد بن فضل است. احمد بن فضل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احمد بن فضل در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

احمد بن الفضل دو بار در اسناد روایات تفسیر کنز الدقائق و به نقل از کتاب الکافی واقع شده است:

«عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ [عَنْ] أَبِي عَمْرٍو الْحَذَّاءِ قَالَ: سَاءَتْ حَالِي فَكَتَبْتُ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ(ع) فَكَتَبَ إِلَيَّ أَدِمْ قِرَاءَةَ- إِنَّا أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ قَالَ فَقَرَأْتُهَا حَوْلًا فَلَمْ أَرَ شَيْئاً فَكَتَبْتُ إِلَيْهِ أُخْبِرُهُ بِسُوءِ حَالِي وَ أَنِّي قَدْ قَرَأْتُ- إِنَّا أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ حَوْلًا كَمَا أَمَرْتَنِي وَ لَمْ أَرَ شَيْئاً قَالَ فَكَتَبَ إِلَيَّ قَدْ وَفَى لَكَ الْحَوْلُ فَانْتَقِلْ مِنْهَا إِلَى قِرَاءَةِ- إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قَالَ فَفَعَلْتُ فَمَا كَانَ إِلَّا يَسِيراً حَتَّى بَعَثَ إِلَيَّ ابْنُ أَبِي دَاوُدَ فَقَضَى عَنِّي دَيْنِي وَ أَجْرَى عَلَيَّ وَ عَلَى عِيَالِي وَ وَجَّهَنِي إِلَى الْبَصْرَةِ فِي وَكَالَتِهِ بِبَابِ كَلَّاءَ وَ أَجْرَى عَلَيَّ خَمْسَمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ كَتَبْتُ مِنَ الْبَصْرَةِ عَلَى يَدَيْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ(ع) إِنِّي كُنْتُ سَأَلْتُ أَبَاكَ عَنْ كَذَا وَ كَذَا وَ شَكَوْتُ إِلَيْهِ كَذَا وَ كَذَا وَ إِنِّي قَدْ نِلْتُ الَّذِي أَحْبَبْتُ فَأَحْبَبْتُ أَنْ تُخْبِرَنِي يَا مَوْلَايَ كَيْفَ أَصْنَعُ فِي قِرَاءَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ أَقْتَصِرُ عَلَيْهَا وَحْدَهَا فِي فَرَائِضِي وَ غَيْرِهَا أَمْ أَقْرَأُ مَعَهَا غَيْرَهَا أَمْ لَهَا حَدٌّ أَعْمَلُ بِهِ فَوَقَّعَ(ع) وَ قَرَأْتُ التَّوْقِيعَ لَا تَدَعْ مِنَ الْقُرْآنِ قَصِيرَهُ وَ طَوِيلَهُ وَ يُجْزِئُكَ مِنْ قِرَاءَةِ- إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ يَوْمَكَ وَ لَيْلَتَكَ مِائَةَ مَرَّةٍ».

شرح حال راوی

در بعضی نسخه‌های کتاب شریف الکافی، به جای "احمد بن الفضل عن أبي عمرو الحذاء"، عنوان «احمد بن الفضل ابی عمرو الحذاء» ثبت شده که مطابق با سند کتاب وافی، تفسیر نور الثقلین و بحارالأنوار است.

محقق زنجانی نوشته است: "وما في بعض النسخ، على بن سليمان، عن أحمد بن الفضل، عن أبی عمرو الحذاء، فهو من غلط الناسخ.

ولی محقق اردبیلی و علامه شوشتری سند را برابر نسخه حاضر از کتاب الکافی، یعنی "أحمد بن الفضل، عن أبي عمرو الحذاء"، ثبت کرده و آن را با «احمد بن الفضل الخزاعی» متحد دانسته‌اند؛ چنان که آیة الله خویی، ذیل عنوان «احمد بن الفضل» به آن اشاره کرده و قائل به اتحاد وی با «احمد بن الفضل الخزاعی» و «احمد بن الفضل الکناسی» شده است.

تحقیق

قرائن متعددی وجود دارد که دلالت می‌کند عنوان «احمد بن الفضل؛ ابوعمرو الحذاء» صحیح است:

1. مطابق است با نسخه‌های متعددی از کتاب الکافی.
2. برقی و شیخ طوسی «ابوعمرو (عمر) الحذاء» را از اصحاب امام هادی(ع) ذکر کردند و در حدیث محل بحث نیز «احمد بن الفضل» از آن حضرت روایت کرده است: « وَ كَتَبْتُ مِنَ اَلْبَصْرَةِ عَلَى يَدَيْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ إِلَى أَبِي اَلْحَسَنِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ إِنِّي كُنْتُ سَأَلْتُ أَبَاكَ عَنْ كَذَا وَ كَذَا وَ شَكَوْتُ إِلَيْهِ كَذَا».
3. مطابق است با سندی که نام راوی (احمد بن الفضل) با کنیه «ابوعمرو» ذکر شده است.

شیخ صدوق در علل الشرائع نقل کرده است: "أَخْبَرَنِي عَلِيُّ بْنُ حَاتِمٍ فِيمَا كَتَبَ إِلَيَّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ اَلْفَضْلِ اَلْمَعْرُوفُ بِأَبِي عُمَرَ طَيْبَةَ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ ...".

بر این اساس، نام راوی «احمد بن الفضل» و کنیه‌اش «ابوعمرو (عمر)» و لقبش «الحذاء» است و چون معروف به «أبوعمرو الحذاء» بوده است، بدان جهت برقی و شیخ طوسی همین عنوان را در کتاب رجال خود ذکر کردند.

همچنین اتحادش با «احمد بن الفضل الخزاعی» که شیخ طوسی او را در کتاب رجال خود عنوان کرده و نجاشی نیز نام او را، هم به صورت مستقل و هم در لابه لای طُرق خود به بعضی صاحبان کتاب ذکر کرده است، به دو دلیل مردود است:

1. اختلاف در طبقه: «احمد بن الفضل الخزاعی» از اصحاب امام کاظم(ع) شمرده شده، در حالی که در سند محل بحث، احمد بن الفضل از امام جواد و امام هادی(ع) روایت کرده است؛ به همین دلیل نمی‌تواند متحد با احمد بن فضل کناسی باشد؛ زیرا وی از امام صادق(ع) روایت کرده است.
2. اختلاف در مذهب: کشی و شیخ طوسی، «احمد بن الفضل الخزاعی» را واقفی معرفی کردند، و پیروان مذهب واقفیه، به سبب عدم اعتقاد به امامانِ پس از امام کاظم(ع)، از آنها روایت نمی‌کنند، در حالی که راوی محل بحث، از امام جواد و امام هادی(ع) روایت کرده است.

طبقه راوی

برقی و شیخ طوسی وی را از اصحاب امام هادی(ع) به حساب آورده‌اند و آیةاللّه بروجردی او را در طبقه هفتم قرار داده است.

استادان و شاگردان راوی

احمد بن فضل از افرادی مانند یونس بن عبدالرحمن روایت کرده که از اساتید وی شمرده میشوند؛ و افرادی مانند: علی بن سلیمان رشید، احمد بن محمد سیاری، محمد بن ابراهیم و محمد بن عیسی از جمله شاگردان وی به شمار می‌آیند.

جایگاه حدیثی راوی

احمد بن فضل گرچه وثاقتش قابل اثبات نیست، پس از پذیرش نظریه اتحاد وی با «ابوعمرو الحذاء»، با ملاحظه متن روایات او، می‌‌توان پی برد که وی شیعه دوازده امامی است؛ مانند:

1. «أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ، عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَانِ، قَالَ: مَاتَ أَبُو الْحَسَنِ(ع)، وَ لَيْسَ مِنْ قُوَّامِهِ أَحَدٌ إِلَّا وَ عِنْدَهُ الْمَالُ الْكَثِيرُ، فَكَانَ ذَلِكَ سَبَبَ وُقُوفِهِمْ وَ جُحُودِهِمْ مَوْتَهُ، وَ كَانَ عِنْدَ زِيَادٍ الْقَنْدِيِّ سَبْعُونَ أَلْفَ دِينَارٍ، وَ عِنْدَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ ثَلَاثُونَ أَلْفَ دِينَارٍ، وَ كَانَ أَحَدُ الْقُوَّامِ عُثْمَانَ بْنَ عِيسَى وَ كَانَ يَكُونُ بِمِصْرَ، وَ كَانَ عِنْدَهُ مَالٌ كَثِيرٌ، وَ سِتٌّ مِنَ الْجَوَارِي».
2. «الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ السَّيَّارِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ يُونُسَ عَنِ الرِّضَا(ع) فِي السَّمَكِ الْجَلَّالِ أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنْهُ فَقَالَ يُنْتَظَرُ بِهِ يَوْماً وَ لَيْلَةً».
3. «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى قَالَ كَتَبَ إِلَيْهِ أَبُو عَمْرٍو: أَخْبِرْنِي يَا مَوْلَايَ أَنَّهُ رُبَّمَا أَشْكَلَ عَلَيْنَا هِلَالُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَا نَرَاهُ وَ نَرَى السَّمَاءَ لَيْسَتْ فِيهَا عِلَّةٌ فَيُفْطِرُ النَّاسُ وَ نُفْطِرُ مَعَهُمْ وَ يَقُولُ قَوْمٌ مِنَ الْحُسَّابِ قِبَلَنَا إِنَّهُ يُرَى فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ بِعَيْنِهَا بِمِصْرَ وَ إِفْرِيقِيَةَ وَ الْأُنْدُلُسِ فَهَلْ يَجُوزُ يَا مَوْلَايَ مَا قَالَ الْحُسَّابُ فِي هَذَا الْبَابِ حَتَّى يَخْتَلِفَ الْفَرْضُ عَلَى أَهْلِ الْأَمْصَارِ فَيَكُونَ صَوْمُهُمْ خِلَافَ صَوْمِنَا وَ فِطْرُهُمْ خِلَافَ فِطْرِنَا فَوَقَّعَ(ع) لَا تَصُومَنَّ الشَّكَّ أَفْطِرْ لِرُؤْيَتِهِ وَ صُمْ لِرُؤْيَتِهِ».

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۲