زید بن ثابت بن ضحاک انصاری در علوم قرآنی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث زید بن ثابت بن ضحاک انصاری است. زید بن ثابت بن ضحاک انصاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: زید بن ثابت بن ضحاک انصاری در تاریخ اسلامی - زید بن ثابت بن ضحاک انصاری در علوم قرآنی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
سیوطی، زید بن ثابت[۱] را از صحابیان مشهور به تفسیر به شمار آورده است[۲]. حاج خلیفه و ادنه وی نیز او را در شمار مفسران صحابی ذکر کرده‌اند[۳]. عادل نویهض نیز او را در شمار مفسران آورده و درباره‌اش گفته است: بحث‌کنندگان، او را از مفسران صحابه به شمار آورده‌اند[۴]. در صحابی بودن وی تردیدی نیست و شیخ طوسی او را در شمار اصحاب رسول خدا (ص) ذکر کرده است[۵].
رجال‌شناسان اهل تسنن نیز گفته‌اند: زمانی که پیامبر (ص) به مدینه هجرت فرمود، زید بن ثابت یازده ساله بود که به محضر رسول خدا (ص) آمد و اسلام آورد. حضرت به او دستور داد که خط یهود را فرابگیرد. وی در مدت اندکی خط آنان را فراگرفت و از آن پس نامه‌های یهود را برای حضرت می‌خواند و نامۀ حضرت به آنان را می‌نوشت. او را از کاتبان وحی نیز به شمار آورده‌اند[۶]؛ اما در مفسر بودن وی تأمل است؛ زیرا نه نصی معتبر بر مفسر بودن وی دلالت دارد و نه کتاب تفسیری برایش ذکر شده است. آرای تفسیری نقل شده از وی نیز به مقداری نیست که بتوان براساس آن او را از مفسران به شمار آورد.
محمد حسین ذهبی پس از نقل اینکه سیوطی ده نفر از جمله زید بن ثابت را از صحابیان مشهور به تفسیر به شمار آورده، به کثرت روایات تفسیری چهار نفر از آنان (امام علی،(ع) عبد الله بن عباس، عبد الله بن مسعود و ابیّ بن کعب) اشاره کرده و درباره بقیه آن ده نفر که یکی از آنان زید بن ثابت است، گفته است: هرچند آنان به تفسیر مشهورند، ولی روایت تفسیری نقل شده از آنان اندک است و بدین‌جهت، از سخن گفتن درباره آنان خودداری کرده است[۷]. سیوطی و داوودی نیز او را در طبقات المفسرین نیاورده‌اند. ذهبی ـ رجال‌شناس معروف اهل تسنن ـ او را با عناوین الْإِمَامُ الْكَبِيرُ، شیخ المقرئین و الفرضیین، مفتی المدینه ستوده، ولی وصف «مفسر» را برایش ذکر نکرده است[۸]؛ البته کارهای قرآنی مانند کتابت وحی در زمان رسول خدا (ص)، جمع و تألیف قرآن به دستور ابوبکر، نوشتن مصحف طبق یک قرائت و تهیۀ مصحف عثمانی به فرمان عثمان برای وی نقل شده[۹]، ولی هیچ‌یک از این کارها تفسیری نبوده و دلیل مفسر بودن وی نیست. کسانی که او را از مفسران به شمار آورده‌اند نیز شاهدی برای مفسر بودن وی ارائه نداده‌اند؛ البته در ذیلِ شماری از آیات، نکات تفسیری ساده و غیر مهمی از وی نقل شده است، ولی از جهت کم و کیف در حدی نیست که نشان‌دهندۀ مفسر بودن وی باشد، چه رسد به اینکه از شخصیت‌های اثرگذار در تفسیر به شمار آید[۱۰]؛ برای مثال، در کتاب‌های تفسیر طبری، تفسیر ابن کثیر و تبیان شیخ طوسی در سرتاسر سورۀ بقره فقط در ذیل دو آیه نکته‌ای تفسیری از وی دیده می‌شود:
- ذیل
وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ...
[۱۱] از وی نقل کرده‌اند که گفته است: «قرء» به‌معنای «طهر» (پاکی) است[۱۲] و در روایت‌های دیگر از او نقل کرده‌اند که گفته است: مطلّقه وقتی به حیض سوّم وارد شد، از شوهرش جدا شده است و رجوع به او جایز نیست و ازدواجش با دیگران جایز می‌باشد[۱۳]. - در تفسیر حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى[۱۴] از وی روایت کرده‌اند که گفته است: الصَّلَاةِ الْوُسْطَى نماز ظهر است[۱۵] و برخی تفسیر آن به یکی از نمازهای پنجگانه به صورت مبهم را از وی نقل کرده‌اند[۱۶]، و در تفسیر سورۀ آل عمران هیچ نکتۀ تفسیری از وی به دست نیامد[۱۷].[۱۸]
منابع
پانویس
- ↑ تاریخ وفاتش را سال‌های ۴۸، ۵۱ و ۵۵ و غیر آن نیز گفته‌اند (ر.ک: ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۳، ص۳۴۵) ولی ۴۵ معروف‌تر است (ر.ک: ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۲۷).
- ↑ ر.ک: سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۲۲۷ النوع الثمانون فی طبقات المفسرین.
- ↑ ر.ک: حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۴۲۸؛ ادنه وی، طبقات المفسرین، ص۶، رقم ۷.
- ↑ ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۱۹۷ و ۱۹۸.
- ↑ ر.ک: رجال الطوسی، ص۱۹ (اصحاب رسول الله (ص) باب الزای، رقم ۲).
- ↑ ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۲۷۳، ۲۷۴؛ تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۲۷، ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۳، ص۳۴۴؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۴۲۷-۴۲۹.
- ↑ ر.ک: ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۱، ص۶۳ و ۶۴.
- ↑ ر.ک: ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۴۲۶.
- ↑ ر.ک: ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۴۲۹، ۴۳۱ و ۴۴۱؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۱۹۷؛ البته آیت‌الله خویی جمع و تألیف قرآن به واسطه او را نفی و بر روایات بیانگر آن اشکال کرده است (ر. ک: خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ص۲۴۰-۲۵۹).
- ↑ بر اساس برنامه رایانه‌ای معجم فقهی، موارد ذکر زید بن ثابت در تمام تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر ۳۸ مورد است که سه مورد آن "مولی زید بن ثابت" و هفت مورد آن "خارجة بن زید بن حارث" می‌باشد از ۲۸ مورد باقی‌مانده نیز مواردی غیرتفسیری است (مانند ج۱، ص۲۲۸ و ۴۳۱ و ج۲، ص۳۹۶ و ۴۱۹ و ج۳، ص۱۸۰، ۲۵۲، ۲۷۱، ۲۷۲ و ۴۴۰) در موارد تفسیری نیز گاهی چندین مورد، بیانگر یک نکته دربارۀ یک آیه است؛ برای مثال، شش مورد آن در تفسیر الصَّلَاةِ الْوُسْطَى به نماز ظهر و یک مورد آن در تفسیر به یکی از نمازهای پنجگانه است (ر. ک: تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۲۹۸، ۳۰۱).
- ↑ «و زنان طلاق داده باید تا سه پاکی (از حیض) خویشتن، انتظار کشند.».. سوره بقره، آیه ۲۲۸.
- ↑ ر.ک: طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۲۳۷.
- ↑ ر.ک: تفسیر الطبری، ج۲، ص۴۵۵ و ۴۵۶، ح۴۷۰۹ و ۴۷۱۱.
- ↑ «بر نمازها به ویژه نماز میانه پایبند باشید و برای خداوند فروتنانه (به نماز و دعا) بایستید» سوره بقره، آیه ۲۳۸.
- ↑ ر.ک: تفسیر الطبری، ج۲، ص۵۷۶، ح۵۴۴۹-۵۴۵۳ و ۵۴۵۵-۵۴۵۷ و ۵۴۶۲-۵۴۶۳؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۲۹۸؛ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۲۷۵.
- ↑ ر.ک: ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ برای دیدن نکات تفسیری دیگر وی ر.ک: طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۲۸۱ و ۴۰۹ و ج۴، ص۱۳؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۴۸۱، ۵۴۵، ۵۴۹ و ۶۰۷ و ج۳، ص۵۷۴ و ج۴، ص۴۶۴.
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۱۳۱-۱۳۳.