سیره فرهنگی امام باقر: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

آیاتی از [[قرآن]] به [[حاکمیت مطلق الهی]] اشاره دارد، مانند: {{متن قرآن|مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ}}<ref>«و چرا هنگامی که به باغستان خویش درآمدی نگفتی: «ما شاء الله لا قوّة الّا باللّه» [- آنچه خداوند بخواهد (همان است) هیچ توانی جز از سوی خداوند نیست؛ اگر مرا در مال و فرزند کمتر از خود می‌یابی» سوره کهف، آیه ۳۹.</ref>، {{متن قرآن|تُضِلُّ بِهَا مَنْ تَشَاءُ وَتَهْدِي مَنْ تَشَاءُ}}<ref>«و موسی هفتاد تن از قوم خود را برای میقات ما برگزید پس همین که زمین‌لرزه آنان را فرا گرفت (موسی) گفت: پروردگارا! اگر اراده می‌فرمودی آنان و مرا پیش از این نابود می‌کردی، آیا ما را برای آنچه برخی از کم‌خردان ما کرده‌اند نابود می‌فرمایی؟ این، جز آزمون تو نیست که با آن هرکس را بخواهی گمراه می‌داری و هرکس را بخواهی راهنمایی می‌فرمایی، تو سرور مایی پس ما را بیامرز و بر ما بخشایش آور و تو بهترین آمرزندگانی» سوره اعراف، آیه ۱۵۵.</ref> و آیاتی نیز [[انسان]] را [[صاحب اختیار]] می‌داند، که راهش را خودش [[انتخاب]] می‌کند، مانند: {{متن قرآن|وَلِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}}<ref>«و خداوند، آسمان‌ها و زمین را به حق آفرید و (چنین کرد) تا هر کس برابر با آنچه انجام داده است جزا بیند و به آنان ستم نخواهد شد» سوره جاثیه، آیه ۲۲.</ref>، {{متن قرآن|وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى}}<ref>«بگو: آیا جز خداوند پروردگاری بجویم حال آنکه او پروردگار هر چیز است و هیچ کس کاری (زشت) جز به زیان خویش نمی‌کند و هیچ باربرداری بار (گناه) دیگری را بر نمی‌دارد سپس بازگشتتان به سوی پروردگارتان است آنگاه شما را به آنچه در آن اختلاف می‌ورزیدید آگاه می‌گردا» سوره انعام، آیه ۱۶۴.</ref> و {{متن قرآن|وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ}}<ref>«و هر گزندی به شما برسد از کردار خود شماست و او از بسیاری (از گناهان شما نیز) در می‌گذرد» سوره شوری، آیه ۳۰.</ref>. این [[آیات]] باید از سوی [[مفسران]] [[واقعی]] و [[امامان معصوم]]{{عم}} که [[راسخان در علم]] هستند، [[تفسیر]] شوند، تا [[جامعه]] دچار [[انحراف]] نشود. عدم تبیین صحیح آیات و توجه به بخشی از آنها سبب انحراف است. از این رو، گروهی به [[جبر]] و عده‌ای به [[تفویض]] [[گرایش]] یافتند.

غالیان [[امامان معصوم]]{{عم}} را [[خدا]] می‌دانستند، قائل به [[تناسخ]] [[روح]] آنان در وجود خود بودند یا [[ادعای نبوت]] می‌کردند. ادعاهای آنان بیشتر نشانگر [[ضعف]] [[فرهنگی]] [[جامعه]] آن عصر بود که از [[جهل]] و [[ناآگاهی]] [[مردم]] برای اهداف [[دنیوی]] خود بهره می‌جستند و برای بهره‌مندی از [[حمایت]] [[اصحاب امام]] و [[شیعیان]]، [[روایت]] [[جعل]] می‌کردند. فرقه‌های غالی مانند [[مغیریه]]، [[جارودیه]]، خَطّابیه و مَعَمریه در [[زمان امام باقر]]{{ع}} شکل گرفت<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ص۲۱، ۴۳ - ۴۴، ۵۹.</ref> و امام آنان را به شدت از خود طرد کرد و [[لعن]] نمود، تا چهره [[واقعی]] آنان نمایان شود.

منابع سال [[تولد]] امام باقر{{ع}} را به [[اختلاف]]، سال‌های ۵۶، ۵۹ یا ۵۸ق<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ص۶۱؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ص۱۷۷.</ref> و [[تاریخ شهادت]] [[حضرت]] را سال‌های ۱۱۳، ۱۱۴، ۱۱۷ و ۱۱۸ق، و نیز ماه و [[روز]] شهادت را [[هفتم ذی‌حجه]]، [[ربیع الاول]] و [[ربیع الثانی]] آورده‌اند. با این حال، بیشتر منابع شهادت حضرت را [[سال ۱۱۴ق]]<ref>زبیری، نسب قریش، ص۵۹؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۶۶۱. مقدسی در کتاب بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان{{عم}} اختلاف آرا و نظر صحیح را آورده است.</ref> هفتم ذی‌حجه، در ۵۷ سالگی گفته‌اند<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۷۲؛ طبرسی، اعلام الوری، ج۱، ص۴۹۸؛ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۵۲.</ref>. امام روزی که [[حاجیان]] برای [[مناسک حج]] به [[مکه]] رفته بودند، در [[مدینه]] به دستور [[هشام بن عبدالملک]]<ref>ابن صباغ، الفصول المهمه، ج۲، ص۹۰۵.</ref> و به [[نقلی]] از سوی [[ابراهیم بن یزید]]<ref>طبری شیعی، دلائل الامامة، ص۲۱۶.</ref> [[مسموم]] شد و به شهادت رسید. نقل اول مشهور و مطابق با [[زمان]] حاکمیت هشام است.

امام باقر{{ع}} وصیت کرد به مدت ده سال در [[سرزمین]] مِنی، در [[موسم حج]]، برایش [[عزاداری]] کنند<ref>کلینی، الکافی، ج۳، ص۱۱۷.</ref>، در لباسی که روزهای [[جمعه]] با آن [[نماز]] می‌خواند، [[کفن]] شود و عمامه‌اش را بر سرش بپیچند، هنگام [[دفن]] بندهای کفنش باز شود و قبرش چهار گوش و به اندازه چهار انگشت از [[زمین]] بالا باشد<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۰۷؛ فتال نیسابوری، روضة الواعظین، ص۲۰۸.</ref>. آن‌گاه ودائع [[امامت]] را (مشتمل بر [[صحیفه]] و [[سلاح رسول خدا]]{{صل}}) به فرزندش [[امام صادق]]{{ع}} سپرد.

فضای سیاسی در عصر امویان سبب [[تغییر]] فضای علمی - فرهنگی جامعه شد. عالمانی مانند [[ابن شهاب]] زُهری به دربار وابسته شدند و به نشر [[احادیث جعلی]] پرداختند. در نتیجه [[فرهنگ]] [[جامعه اسلامی]] از آموزه‌های [[وحیانی]] و [[دینی]] دور شد و با تقویت و [[تأیید]] فرقه‌های ساخته‌شده، پایه‌های [[قدرت]] [[امویان]] [[استحکام]] یافت. در چنین فضایی، جریان منع [[نقل حدیث]] هم وجود داشت، گروه‌های [[خوارج]]، [[مرجئه]] و [[معتزله]] ظهور و بروز یافتند و نشر [[اسرائیلیات]] فراوان شد. [[غالیان]] نیز از درون [[شیعه]] به [[تخریب]] پرداختند تا جایی که [[شیعیان]] چندان با [[مناسک حج]] و [[احکام]] [[حلال و حرام]] [[الهی]] آشنا نبودند.

[[امام باقر]]{{ع}} در چنین فضایی بود، [[مبارزه]] [[علمی]] و [[فرهنگی]] را به [[اقدامات سیاسی]] ترجیح داد و به تبیین مسائل دینی و مذهبی پرداخت تا دست‌کم شیعه را به [[احکام الهی]] آشنا کند<ref>کلینی، الکافی، ج۲، ص۲۰.</ref>. [[امام]]{{ع}} ثابت کرد که در برخی شرایط، قلم از [[سلاح]] مؤثرتر و تحول‌آفرین‌تر است و بدین ترتیب، حتی [[دانشمندان اهل سنت]] را به [[تعجب]] واداشت، چنان که [[ابن حجر]] تصریح کرد که [[حضرت]] گنج‌های پنهان [[معارف]] و [[دانش]] را آشکار نمود و [[حقایق]] و لطایف آنها را تبیین کرد.

بر پایه برخی [[اخبار]]، در این دوره، احتمال چالش میان شیعیان با [[مخالفان]] وجود داشت، چالشی که جز ابراز [[هیجان]] و [[اختلاف]] سودی نداشت و حتی تلاش‌های علمی - فرهنگی امام را ناکام می‌گذارد. از این رو، به شیعیان سفارش کرد که با مخالفان [[فکری]] [[دشمنی]] نکنند<ref>برقی، المحاسن، ج۱، ص۲۰۳.</ref> و پیوسته [[پیروان]] خود را به [[اطاعت]] از [[پروردگار]] و عمل به [[دستورهای الهی]] [[دعوت]] کرد.

امام{{ع}} برای [[تحول]] فکری در [[جامعه]] اقدماتی را به شرح ذیل در دستور کار قرار داد.

«[[امامت]] و [[ولایت]]» از اساسی‌ترین معارف و شرط [[قبولی اعمال]] است. امام باقر{{ع}} [[اسلام]] را بر پنج رکن [[نماز]]، [[زکات]]، [[حج]]، [[روزه]] و ولایت [[استوار]] دانست و ولایت را کلید قبولی دیگر ارکان شمرد<ref>برقی، المحاسن، ج۱، ص۲۸۷؛ کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۸.</ref> و [[امام]] را [[حجت خداوند]] و [[هدایتگر]] [[مردم]] اعلام کرد<ref>کلینی، المحاسن، ج۱، ص۱۷۹.</ref> که بدون آن، [[احکام دین]] دچار افزایش و کاهش می‌شود. امام افزوده‌ها را رد و [[کاستی‌ها]] را کامل می‌کند، تا [[حق]] از [[باطل]] جدا شود<ref>صفار، بصائر الدرجات، ص۳۵۱ - ۳۵۲ (فیها منّا رجل..)؛ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۲۰۰.</ref>. تلاش [[امام باقر]]{{ع}} این بود تا [[جایگاه اهل بیت]]{{عم}} و [[مقام]] آنان با تکیه بر [[آیات قرآن]] تبیین گردد<ref>عیاشی، تفسیر، ج۱، ص۸۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۲، ص۲۷.</ref>.

امام{{ع}} افزون بر تبیین با تکیه بر [[قرآن]]، از [[روایت]] [[پدران]] خود و نقل از [[رسول خدا]]{{صل}} بهره برد. تبیین این [[معارف]] در کتاب [[مسند الامام الباقر]]{{ع}} با هشت هزار و ۵۶۴ روایت در موضوعات مختلف قابل جستجو است. [[اهل سنت]] نیز [[روایات امام باقر]]{{ع}} از [[پیامبر]]{{صل}} را نقل کرده‌اند، اما [[شیعه]] سخن خود [[حضرت]] را معتبر می‌داند. آن حضرت فرمود: نیازی به ذکر سند از ما نیست، وقتی [[حدیثی]] را بدون ذکر سند نقل کنم، آن [[حدیث]] از پدرم، از نیاکان، از پیامبر{{صل}}، از [[جبرئیل]]، از [[خداوند]] است<ref>غازی، مسند الرضا{{ع}}، ص۱۴؛ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۶۹.</ref>.

امام باقر{{ع}} همچنین در برابر دیدگاه‌های مخالف، از شیوه [[مناظره]] و [[گفتگو]] استفاده کرد و به تصحیح و [[تبیین معارف]] [[اسلام]] پرداخت، برای مثال:

# [[تربیت شاگرد]] برای [[ترویج دین]].

امام باقر{{ع}} با [[روایات فقهی]] بسیاری در گستره همه [[ابواب فقهی]]، زمینه‌ساز تدوین فقه جعفری و دستیابی به [[قواعد]] [[فقهی]] شد. به گونه‌ای که برخی ۴۸ [[قاعده فقهی]] از آنها استخراج کرده‌اند<ref>محمدحسین علی الصغیر، الامام محمد الباقر{{ع}} مجدد الحضارة الاسلامیه، ص۲۵۰ - ۲۵۳.</ref>. [[امام]]{{ع}} در مواردی نیز به تصحیح برخی آرای [[انحرافی]] در [[فقه]] پرداخت. برای نمونه، برای [[وجوب]] [[نماز]] [[قصر]](شکسته) در [[سفر]] به [[آیه]] ۱۰۱ [[سوره نساء]]<ref>{{متن قرآن|أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ}} «که از نماز بکاهید» سوره نساء، آیه ۱۰۱.</ref> [[استدلال]] کرد و تبیین نمود که تعبیر {{متن قرآن|فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ}} در این آیه به قرینه آیه {{متن قرآن|فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا}}<ref>«بی‌گمان صفا و مروه از نشانه‌های (بندگی) خداوند است پس هر کس حج خانه (ی کعبه) بجای آورد یا عمره بگزارد بر او گناهی نیست که میان آن دو را بپیماید و هر که خود خواسته کاری نیک انجام دهد، خداوند سپاسگزاری داناست» سوره بقره، آیه ۱۵۸.</ref> درباره [[طواف]]، به معنای وجوب است و افزود که عمل [[پیامبر]]{{صل}} نیز در این‌باره بیانگر وجوب شکسته بودن نماز مسافر است<ref>صدوق، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۴۳۴.</ref>.

همچنین [[امام باقر]]{{ع}} درباره مسح کردن بر قسمتی از سر و پا، به آیه {{متن قرآن|وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> استناد کرد، که حرف «باء» در «برؤوسکم» به معنای بخشی از سر است و کلمه «أرجلکم» به «برؤوسکم» عطف شده و مسح قسمتی از سر و پا را حکایت دارد. [[امام]]{{ع}} در پایان فرمود: [[پیامبر]]{{صل}} این [[تفسیر]] را داشت، اما [[مردم]] توجهی نکردند و آن را ضایع کردند<ref>کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۰.</ref>.

== منابع ==

== پانویس ==

{{پانویس}}