حج در معارف و سیره امام حسن: تفاوت میان نسخه‌ها

== حج‌های پیاده [[امام حسن]]{{ع}} ==

== بیست بار حج پیاده ==

[[کلینی]] از [[عبدالله بن سنان]] از کسی نقل کرده که او از [[امام باقر]]{{ع}} شنیده که چون وقت درگذشت امام حسن{{ع}} فرا رسید، حضرت [[گریه]] کرد. به او گفته شد: ای [[فرزند پیامبر]]، گریه می‌کنی درحالی‌که جایگاه تو نزد [[رسول خدا]]{{صل}} آن‌گونه بوده و هست و درباره شما سخنان زیادی فرموده است و افزود: {{متن حدیث|قَدْ قَالَ فِيكَ مَا قَالَ وَ قَدْ حَجَجْتَ عِشْرِينَ حَجَّةً مَاشِياً وَ قَدْ قَاسَمْتَ مَالَكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حَتَّى النَّعْلَ بِالنَّعْلِ فَقَالَ إِنَّمَا أَبْكِي لِخَصْلَتَيْنِ لِهَوْلِ الْمُطَّلَعِ وَ فِرَاقِ الْأَحِبَّةِ}}<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۶۱.</ref>: بیست بار پیاده به حج رفته‌ای و سه مرتبه تمام دارایی‌ات را نصف به نصف تقسیم کردی، حتی کفشت را (و نصف آنها را به [[فقیران]] دادی). پس حضرت فرمود: گریه من تنها برای دو چیز است: یکی [[بیم]] موقف و [[قیامت]] و دیگر جدایی از [[دوستان]]». در این خبر به‌روشنی ذکر شده که حضرت بیست بار پیاده به حج رفته است. این [[روایت]] را با همین سند [[حسین بن سعید]] در کتاب الزهد آورده است<ref>حسین بن سعید اهوازی، الزهد، ص۷۹.</ref>. این [[روایت مرسل]] است؛ زیرا نام کسی که ابن‌سنان از او نقل کرده، نیامده است.

همین روایت را [[شیخ صدوق]] با سندی دیگر از [[ابن‌فضال]] از [[امام رضا]]{{ع}} از [[امام حسین]]{{ع}} نقل کرده<ref>شیخ صدوق، الأمالی، ص۲۲۲؛ همو، عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۳۰۳.</ref> که اشکال سندی این خبر از آن کمتر است و مشابه آن، دو روایت دیگر نقل شده که نشان می‌دهد حضرت بیست بار پیاده به حج رفته است:

# [[حلبی]] از [[امام صادق]]{{ع}} از [[فضیلت]] حج پیاده پرسید؛ حضرت چنین پاسخ داد: {{متن حدیث|إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ{{ع}} قَاسَمَ رَبَّهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حَتَّى نَعْلًا وَ نَعْلًا وَ ثَوْباً وَ ثَوْباً وَ دِينَاراً وَ دِينَاراً وَ حَجَّ عِشْرِينَ حَجَّةً مَاشِياً عَلَى قَدَمَيْهِ}}<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۵، ص۱۱؛ همو، الإستبصار، ج۲، ص۱۴۱.</ref>: [[حسن بن علی]]{{ع}} برای [[خدا]] تمام اموالش، حتی کفش‌ها و جامه‌ها و دینارهایش، را نصف به نصف با [[فقرا]] تقسیم کرد و بیست بار [[حج]] پیاده با قدم‌هایش رفت».

# [[روایت]] دیگری را [[شیخ طوسی]] و [[شیخ صدوق]] نقل کرده‌اند که در آن شیوه پیاده‌روی حضرت ذکر شده، در عین اینکه بیست مرتبه حج حضرت [[امام مجتبی]]{{ع}} در آن مطرح است. [[عبدالله بن بکیر]] گوید: به [[امام صادق]]{{ع}} گفتم ما قصد [[مکه]] داریم؛ فرمود: پیاده نروید و سواره [[حرکت]] کنید. گفتم: [[خداوند]] تو را شایسته گرداند، به ما خبر رسیده که حسن بن علی{{ع}} بیست حج پیاده انجام داده است. حضرت فرمود: {{متن حدیث|إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ{{ع}} كَانَ يَمْشِي وَ تُسَاقُ مَعَهُ مَحَامِلُهُ وَ رِحَالُهُ‌}}<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۵، ص۱۲؛ همو، الإستبصار، ج۲، ص۱۴۲.</ref>: حسن بن علی{{ع}} پیاده می‌رفت و همراه وی محمل و وسایلش حمل می‌شد». یعنی این‌گونه نبود که بدون امکانات [[سفر]] را آغاز کرده باشد؛ بلکه با زاد و [[توشه]] سفر می‌کرد.

 

== بیست‌وپنج [[حج]] پیاده ==

در برخی کتب به جای حسن، حسین{{ع}} ذکر شده که منبع آن کتاب‌های [[نسب]] [[قریش]] [[مصعب]] [[زبیری]]<ref>ابوعبد الله مصعب بن عبدالله زبیری، نسب قریش، ص۲۵؛ ابوالعرب محمد بن احمد تمیمی، المحن، ص۱۶۵.</ref>، کتاب استیعاب<ref>ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ج۱، ص۳۹۷.</ref>، [[تاریخ]] [[دمشق]]<ref>ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۴، ص۱۸۰.</ref> و دیگر آثار عامه است<ref>ر.ک: شهاب‌الدین نجفی مرعشی، ملحقات احقاق الحق، ج۱۱، ص۴۱۹-۴۲۱.</ref>. به نظر می‌رسد اصل خبر حسن بن علی{{ع}} باشد که به‌اشتباه در منابع اخیر حسین ذکر شده است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره عبادی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره عبادی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۲۷۱</ref>.

 

== نقد و بررسی ==

# از ظاهر روایات استفاده می‌شود که این [[اخبار]] را باید مربوط به دوران [[امامت]] حضرت در [[مدینه]] دانست که حضرت بدون اشکال دیگران، این [[سیره]] را بنیان نهادند؛ چراکه برابر شواهد و حوادث مسلم [[تاریخی]]، حضرت در سال ۴۱ بعد از انتقال [[قدرت]] به معاویه، در [[جمادی الاول]] سال۴۱ [[هجری]]<ref>ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ج۱، ص۳۸۷. خلافت در این تاریخ رسماً به معاویه منتقل شد.</ref> از [[کوفه]] به [[مدینه]] آمدند و در سال ۴۹ یا ۵۰ به [[شهادت]] رسیدند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‌۱، ص۴۶۱.</ref>؛ درنتیجه دوران [[امامت]] حضرت را می‌توان ده سال دانست و در این مدت فرصتی برای بیست بار [[حج]] نبوده است و حتی با توجه به سختگیری‌های معاویه در سال‌های اول حکومتش، بعید است که حضرت هر سال پی‌درپی به حج رفته باشد.

# ممکن است گفته شود این دوران شامل قبل از [[خلافت امام]] نیز می‌شود. این نکته بسیار بعید است؛ زیرا از شواهد [[تاریخی]] استفاده می‌شود که حضرت از سال ۳۵ تا سال۴۰ به حج مشرف نشده است. این سال‌ها دوران [[حکومت]] پدرش علی{{ع}} بوده و به جز سال ۳۵ که حضرت در هنگام [[قتل عثمان]] در [[هجدهم ذی‌حجه]] و آغاز [[خلافت امیرالمؤمنین]] در مدینه بوده<ref>احمد بن اعثم، الفتوح، ج۲، ص۴۲۳؛ شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الإسلام، ج۳، ص۴۵۹.</ref>، در سال‌های بعد در کوفه بودند. امیرالحاج‌های [[حضرت علی]]{{ع}} هر سال نیز مشخص است<ref>احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۲۱۳: سال ۳۶ عبدالله بن عباس، سال ۳۷ قثم بن عباس، سال ۳۸ عبیدالله بن عباس و سال ۳۹ شیبة بن عثمان امیر الحاج بودند.</ref>. در این سال‌ها ذکری از [[حضور امام]] حسن{{ع}} در حج دیده نمی‌شود. قطعاً در این سال‌ها پیاده نیز به حج نرفته‌اند؛ زیرا مسیر کوفه تا [[مکه]] بسیار طولانی است.

# از [[روایات]] دیگر استفاده می‌شود که حضرت پیاده به حج رفته است. از جمله [[روایت]] ششم باب مولد [[امام حسن]]{{ع}} در [[اصول کافی]] که نشان می‌دهد حضرت پیاده به حج رفته و پاهای ایشان تاول زده و ورم کرده است که برای [[درمان]] آن در یکی از منزل‌های بین راه، روغنی را از مردی سیاه خریداری کرده‌اند. ابو‌اسامه از [[امام صادق]]{{ع}} نقل می‌کند: {{متن حدیث|خَرَجَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ{{ع}} إِلَى مَكَّةَ سَنَةً مَاشِياً فَوَرِمَتْ قَدَمَاهُ‌...}}: [[حسن بن علی]]{{ع}} یک سال پیاده به مکه می‌رفت و دو پایش ورم کرد. یکی از خدمتکاران حضرت عرض کرد: اگر سوار شوید، این ورم فرو می‌نشیند؛ فرمود: نه هرگز؛ وقتی به این [[منزل]] برسیم، مرد سیاهی جلوی‌ات می‌آید که روغنی با خود دارد. آن را بخر و در بهای آن با او چانه نزن. [[خادم]] آن حضرت گفت: پدر و مادرم قربانت، ما به هیچ منزلی نرسیدیم که کسی باشد و چنین دوایی بفروشد. به او فرمود: چرا، آن مرد در پیش توست. اندکی به این منزل مانده، یک میل راه طی کردند، به‌ناگاه آن سیاه پیدا شد. [[امام حسن]]{{ع}} فرمود: برو نزد این مرد و [[دارو]] را از او بگیر و بهایش را به او بده. آن سیاه گفت: ای [[غلام]]، این روغن را برای کی می‌خواهی؟ گفت: برای [[حسن بن علی]]{{ع}}؛ گفت: مرا نزد آن حضرت ببر. او را [[خدمت]] آن حضرت آورد. سیاه به حضرت عرض کرد: پدر و مادرم قربانت، من نمی‌دانستم شما به این دارو نیاز دارید؛ تو خودت این را می‌دانی؟ من در برابر آن [[بهایی]] نمی‌گیرم؛ همانا من غلام شما هستم؛ ولی نزد [[خدا]] [[دعا]] کن که پسر سالمی به من بدهد که [[دوستدار]] شما [[خانواده]] باشد؛ زیرا من خانواده خود را در [[حال]] [[درد]] زایمان گذاشتم و آمدم. امام حسن{{ع}} فرمود: به [[منزلت]] برو که خدا به تو پسر سالمی بخشیده و او از [[شیعیان]] ماست<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۶۳؛ اصول کافی، ترجمۀ محمدباقر کمره‌ای، ج۳، ص۳۳۵.</ref>. این [[روایت]] را [[ابن‌طاووس]] از دلائل [[حمیری]] درباره [[امام حسین]]{{ع}} نقل کرده است<ref>ابن‌طاووس، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، ص۲۲۶.</ref>. از این روایت استفاده می‌شود که یک سال [[حضرت مجتبی]]{{ع}} پیاده به [[حج]] رفته و روش همیشگی ایشان نبوده است؛ بنابراین اگر فرض کنیم حج‌های حضرت به بیست عدد می‌رسد که امکان دارد، می‌توان گفت اصل [[روایات]] این‌گونه بوده که «حَجَّ عِشرینَ حِجَّةً، بعضُها ماشیاً: بیست حج انجام داده که برخی از آنها پیاده بوده است»؛ یعنی کلمه «بعضها» افتاده یا [[راویان]] دقت کافی در نقل آن نکرده‌اند. اگر این [[روایت]] را بپذیریم، گرچه سند آن [[ضعیف]] است، به این معناست که استفاده از روغن در هنگام [[احرام]] برای مداوا اشکال ندارد؛ زیرا اگر اشکال داشت، حضرت از آن استفاده نمی‌کرد و پیشنهاد همراهش را مبنی بر سوارشدن بر مرکب برای برطرف‌شدن ورم و آماس پا می‌پذیرفت. در نقل [[ابن‌طاووس]] که درباره [[امام حسین]]{{ع}} است، نکته‌ای اضافه دیده می‌شود که در نقل [[کتاب کافی]] نیست و آن بهبودی سریع پای حضرت است<ref>{{متن حدیث|ثُمَّ إِنَّ الْحُسَيْنَ{{ع}} مَسَحَ مِنَ الدُّهْنِ فَمَا قَامَ مِنْ مَوْضِعِهِ حَتَّى ذَهَبَ الْوَرَمُ عَنْهُ}}.</ref>. روغن‌زدن یکی از [[محرمات]] احرام است، ولی در روایتی از [[حضرت علی]]{{ع}} نقل شده است که اندک آن اشکال ندارد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۲۹: {{متن حدیث|عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الطِّيبِ عِنْدَ الْإِحْرَامِ وَ الدُّهْنِ فَقَالَ كَانَ عَلِيٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ لَا يَزِيدُ عَلَى السَّلِيخَةِ}}.</ref>.

# از نقل‌های مختلف در [[منابع شیعه]] و [[عامه]] استفاده می‌شود که حضرت همراه خود در [[سفر حج]]، مرکب و زاد و [[توشه]] داشته است که نشان می‌دهد بخشی از مسیر را سواره و بخشی را پیاده می‌رفتند و با توجه به نقل [[ابن‌عباس]] که این سفرها از [[مدینه]] به [[مکه]] بوده<ref>احمد بن علی جصاص رازی، أحکام القرآن، ج۵، ص۶۵: {{عربی|و لقد حجّ الحسن بن علي، خمساً و عشرين حجّة ماشياً من المدينة إلى مكة و إنّ النجائب لتقاد}}.</ref> و [[میقات]] [[مردم مدینه]] [[مسجد شجره]] است، فاصله آن تا مکه بیش از چهارصد کیلومتر است. با توجه به اینکه پیاده‌روی زیاد باعث آسیب‌دیدن پاها می‌شود و برابر [[حدیثی]]، حضرت به روغن برای [[درمان]] تاول‌ها و زخم‌های پا نیاز داشته است؛ چگونه می‌توان پذیرفت که حضرت برای انجام کاری که شاید بتوان گفت خوب و جایز است، زمینه انجام چند کار از محرمات احرام را فراهم می‌ساخته است؟ زیرا بیرون‌آمدن [[خون]] از بدن و مالیدن روغن به بدن از [[محرمات]] [[احرام]] است و اساساً با این کار و [[خستگی]]، [[فرصت]] و مجال و حالی برای انجام [[اعمال]] [[حج]] باقی نمی‌ماند؛ ازاین‌روی وقتی ابن‌بکیر از [[امام صادق]]{{ع}} می‌پرسد که ما می‌خواهیم پیاده به حج برویم، حضرت می‌فرماید: سواره بروید. ابن‌بکیر چنین ادامه می‌دهد: «به ما خبر رسیده که [[حسن بن علی]]{{ع}} پیاده به حج می‌رفته است. حضرت پاسخ می‌دهد: حسن بن علی{{ع}} به حج می‌رفت، درحالی‌که همراه او محمل و وسایل را حمل می‌کردند»<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۵۶: {{متن حدیث|قُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ إِنَّهُ بَلَغَنَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ صأَنَّهُ كَانَ يَحُجُّ مَاشِياً فَقَالَ كَانَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ{{ع}} يَحُجُّ مَاشِياً وَ تُسَاقُ مَعَهُ الْمَحَامِلُ وَ الرِّحَالُ}}.</ref>؛ یعنی به گونه‌ای بود که پیاده‌روی وی به او آسیب نمی‌رساند. این [[روایت]] هم از [[ابن‌فضال]] و معتبر است؛ ولی در آن خبری از بیست [[سفر حج]] [[امام حسن]]{{ع}} نیست؛ بلکه پیاده‌رفتن حضرت به حج مطرح است.

بنابراین می‌توان این خبر را خالی از اشکال دانست و نمی‌توان به [[اخبار]] بیست مرتبه از جهت محتوا [[اعتماد]] کرد. در روایتی [[رفاعه]] از امام صادق{{ع}} می‌پرسد: {{متن حدیث|عَنْ مَشْيِ الْحَسَنِ{{ع}} مِنْ مَكَّةَ أَوْ مِنَ الْمَدِينَةِ}}<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۵۶.</ref>: «پیاده‌روی حسن بن علی{{ع}} (برای اعمال حج) از [[مکه]] بود یا [[مدینه]]؟ حضرت فرمود: از مکه». برابر این روایت، حضرت وقتی وارد مکه می‌شده، از آغاز ورود تا [[مسجدالحرام]] را پیاده طی می‌کرده است. البته در [[پرسش]] بعدی حضرت می‌فرماید ایشان سواره [[طواف]] می‌کرده است. با توجه به این روایت، بخشی از پیاده‌روی حضرت از مکه بوده است.

 

 

در روایتی [[مفضل بن عمر]] از [[امام صادق]]{{ع}} نقل می‌کند، زمانی که [[حضرت امام حسن]]{{ع}} که [[عابدترین]] و [[زاهد‌ترین]] و [[برترین]] افراد زمانش بود، پیاده به [[حج]] می‌رفت، گاهی پابرهنه و بدون [[کفش]] مسیر را طی می‌کرد<ref>شیخ صدوق، الأمالی، ص۱۷۸: {{متن حدیث|أَنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ{{ع}} كَانَ أَعْبَدَ النَّاسِ فِي زَمَانِهِ وَ أَزْهَدَهُمْ وَ أَفْضَلَهُمْ وَ كَانَ إِذَا حَجَّ حَجَّ مَاشِياً وَ رُبَّمَا مَشَى حَافِياً}}.</ref>. این خبر نشان می‌دهد حضرت پیاده به حج می‌رفته، اما عددی ذکر نشده است؛ البته [[روایات]] حج پیاده را به جای حَجةالاسلام کافی می‌دانند<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج‌۵، ص۱۱.</ref>؛ بنابراین طی شواهد و مسلمات [[تاریخی]]، امکان بیست بار و حتی پانزده بار پیاده حج‌رفتن [[امام حسن]]{{ع}} بعید و با [[حقایق]] تاریخی ناسازگار است. ممکن است گفته شود منظور حج و [[عمره]] با هم است که این نیز با توجه به دوران ده‌ساله [[امامت]] حضرت، بعید می‌نماید. ایشان بخشی از مسیر را پیاده می‌رفتند و بخشی را سواره و در محدوۀ [[مکه]] مسیر را پیاده طی می‌کردند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره عبادی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره عبادی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۲۷۳.</ref>.