عبادت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

عبادت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۴۴

۲۱٬۵۲۴ بایت اضافه‌شده ، ‏۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۲

←‏منابع

دیداریویکی‌متن

Jaafari

مدیران

۷۳٬۳۴۳

ویرایش

@@ خط ۸۷: / خط ۸۷: @@
 این گروه عبادت‌شان به جهت محبت به خداوند [[متعال]] است و قلب‌هایشان از [[محبت الهی]]، مالامال لبریز است. این عبادت، عبادت آزادگان است؛ زیرا در عبادت‌شان هدفی جز [[خداوند]] ندارند و در ضمیرشان جز خداوند نمی‌گنجد و قلب‌هایشان از اغیار [[غافل]] است و توجهی به [[بهشت و جهنم]] ندارند<ref>{{عربی|عبادة قوم عبدوه لحبهم له و استغراق قلوبهم في ذكره و اعتقادهم بانه أهل للعبادة و غاية الخشوع له فتلك عبادة الاحرار الذين لا ينظرون الا إليه و لا يعكفون الا عليه و يغفل قلوبهم بالكلية عن الاغيار فضلا عن الجنة و النار و هى أفضل العبادة لخلوصها من جميع الجهات‌}}. صالح المازندرانی، شرح أصول الکافی، ج۸، ص۲۵۱، الحدیث السابع.</ref>. این قسم بالاترین مرتبه [[عبادت]] در میان اقسام عبادت‌کنندگان است. [[حضرت امام صادق]]{{ع}} از وجود [[مبارک]] [[رسول]] گرامی{{صل}} چنین نقل فرموده است: {{متن حدیث|أَفْضَلُ النَّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبَادَةَ فَعَانَقَهَا وَ أَحَبَّهَا بِقَلْبِهِ وَ بَاشَرَهَا بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَهَا فَهُوَ لَا يُبَالِي عَلَى مَا أَصْبَحَ مِنَ الدُّنْيَا عَلَى عُسْرٍ أَمْ عَلَى يُسْرٍ}}<ref>کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۸۳. برجسته‌ترین مردم کسانی هستند که به عبادت «عشق» ورزند و آن را دست به گردن بپذیرند؛ دوست عبادت باشند و با آن معانقه کنند.</ref>، این‌گونه از عبادت نزد [[اولیاء]]{{عم}} [[عزم]] بر اطاعتی است که از [[مشاهده]] [[جمال]] [[محبوب]]، استقلالاً و ذاتاً، و فنای در جناب [[ربوبیت]] ذاتاً و صفةً و فعلاَ حاصل شده است<ref>امام خمینی، سر الصلاة، ص۷۴.</ref>. بر همین اساس است که [[حضرت امام خمینی]] در طلیعه [[تفسیر]] [[نورانی]] [[سوره حمد]]<ref>امام خمینی، تفسیر سوره حمد، ص۱۲۸.</ref>، بهترین [[مردم]] را کسی می‌داند که عبادت را [[معشوق]] خود بداند و به آن [[دل]] ببندد؛ نه اینکه صرفاً عبادت را بفهمد؛ یا تنها برای آن [[برهان]] بیاورد<ref>جوادی آملی، بنیان مرصوص امام خمینی، ص۵۵.</ref>.<ref>[[قاسم بابایی|بابایی، قاسم]]، [[نظام عبادی اسلام - بابایی (مقاله)| مقاله «نظام عبادی اسلام»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۲۴.</ref>
+==[[آداب]] [[عبادت]]==
+[[اهل معرفت]] برای عبادت آدابی ذکر کرده‌اند که مراعات آن آداب، زمینه [[عروج]] و صعود عبادت را به همراه می‌آورد. آداب عبادت به [[آداب ظاهری]] و [[باطنی]] تقسیم می‌شود.
+===آداب ظاهری عبادت===
+آداب ظاهری که در [[فقه]] بدان پرداخته شده و به دو بخش قابل تقسیم است:
+====آداب ظاهری [[واجب]]====
+رعایت این قسم در [[عبادات]] ضروری و در صورت عدم انجام آن عبادت صحیح نخواهد بود؛ همانند [[نماز واجب]] که باید به سمت [[قبله]] باشد.
+====آداب ظاهری [[مستحب]]====
+رعایت آداب ظاهری مستحب در عبادت، [[اجر]] بیشتری دارد و در صورت عدم انجام آن، عبادت [[باطل]] نمی‌شود. مثلاً [[نماز]] در [[حرم امامان]]{{عم}} مستحب، بلکه بهتر از [[مسجد]] است و نماز در [[حرم مطهر]] [[حضرت امیرالمؤمنین]]{{ع}} برابر دویست هزار نماز است<ref>امام خمینی، رساله توضیح المسائل، ص۱۴۲.</ref>.<ref>[[قاسم بابایی|بابایی، قاسم]]، [[نظام عبادی اسلام - بابایی (مقاله)| مقاله «نظام عبادی اسلام»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۲۸.</ref>
+===آداب باطنی در عبادت===
+[[امام خمینی]] مازاد بر بیان آداب ظاهری به بیان آداب باطنی در عبادت نیز پرداخته‌اند و یادآور شده‌اند که برای نماز غیر از این صورت، معنایی است و غیر از این ظاهر باطنی است و چنانچه ظاهر را آدابی است که مراعات ننمودن آنها یا موجب بطلان نماز و یا نقصان آن است، همچنین [[باطن]] نماز نیز دارای آدابی است که با عدم مراعات آنها نماز به کمال نمی‌رسد. چنانچه با مراعات این‌گونه از آداب باطنی، نماز دارای [[روح]] [[ملکوتی]] خواهد شد. اهتمام به آداب باطنی، شخص مصلّی را [[نصیبی]] از سرّ [[الهی]] و نماز اهل معرفت و [[اصحاب]] [[قلوب]] حاصل می‌کند که آن [[نور]] چشم [[اهل]] [[سلوک]] است<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۳.</ref>. [[امام]] به این نکته تأکید می‌کند که باطن عبادت دارای [[حیات]]، [[شعور]] و صورت برزخیه است و [[آیات قرآن کریم]] و [[احادیث]] شریفه، بر این مطلب دلالت می‌کنند. چنانچه در [[قرآن]] آمده است: {{متن قرآن|يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا}}<ref>«روزی که هر کس هر کار نیکی انجام داده است پیش رو می‌یابد و هر کار زشتی کرده است آرزو دارد کاش میان او و آن (کار زشت) فاصله‌ای دور می‌بود و خداوند شما را از خویش پروا می‌دهد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره آل عمران، آیه ۳۰.</ref> و باز در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: {{متن قرآن|فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ}}<ref>«پس هر کس همسنگ ذره‌ای نیکی ورزد، آن را خواهد دید» سوره زلزال، آیه ۷.</ref> این [[آیات]] دلالت می‌کنند که هر کسی [[اعمال]] خوب و بد خود را حاضر می‌بیند و صورت [[باطنیّه]] غیبیّه آنها را [[مشاهده]] خواهد کرد<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۳.</ref>. در وسائل‌الشیعه از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] شده که فرمود: «کسی که نمازهای [[واجب]] را در اول وقت به جا آورده و حدود آنها را [[حفظ]] کند، [[فرشته]] آن را سپید و [[پاکیزه]] به [[آسمان]] می‌برد. [[نماز]] (به [[نمازگزار]]) می‌گوید [[خدا]] تو را نگاه دارد همان‌گونه که مرا نگاه داشتی و مرا به ملکی بزرگ سپردی و کسی که [[نمازها]] را بی‌سبب به تأخیر اندازد و حدود آنها را حفظ نکند، فرشته نماز او را سیاه و تاریک به آسمان می‌برد در حالی که نماز با صدای بلند به نمازگزار می‌گوید: همان‌گونه که مرا ضایع کردی خدا تو را ضایع کند و آنچنان‌که تو مرا رعایت نکردی خدا نیز تو را رعایت نکند»<ref>{{متن حدیث|مَنْ صَلَّى‌ الصَّلَوَاتِ الْمَفْرُوضَاتِ فِي أَوَّلِ وَقْتِهَا وَ أَقَامَ حُدُودَهَا رَفَعَهَا الْمَلَكُ إِلَى السَّمَاءِ بَيْضَاءَ نَقِيَّةً وَ هِيَ تَهْتِفُ بِهِ تَقُولُ حَفِظَكَ اللَّهُ كَمَا حَفِظْتَنِي وَ أَسْتَوْدِعُكَ اللَّهَ كَمَا اسْتَوْدَعْتَنِي مَلَكاً كَرِيماً وَ مَنْ صَلَّاهَا بَعْدَ وَقْتِهَا مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ فَلَمْ يُقِمْ حُدُودَهَا رَفَعَهَا الْمَلَكُ سَوْدَاءَ مُظْلِمَةً وَ هِيَ تَهْتِفُ بِهِ ضَيَّعْتَنِي ضَيَّعَكَ اللَّهُ كَمَا ضَيَّعْتَنِي وَ لَا رَعَاكَ اللَّهُ كَمَا لَمْ تَرْعَنِي}}. (وسائل الشیعه، ج۳، ص۹۰).</ref>، این [[حدیث]] دلالت بر [[صور]] غیبیّه ملکوتیّه و [[حیات]] [[عبادت]] می‌کند<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۴.</ref>. باید توجه داشت که در [[اندیشه]] [[امام خمینی]] نحوه وجود و حالات صورت [[باطنی]] [[عبادت]]، وابسته به عبادت‌کنندگان است؛ چنانچه سالک در مسیر عبادت [[آداب]] [[باطنی]] را رعایت کند، صورت ملکوتیه عبادت، صورت [[نیکو]] خواهد بود و اکتفا نمودن به صورت [[نماز]] و [[محروم]] ماندن از [[برکات]] و [[کمالات]] [[باطنیّه]] آن از اعلامراتب [[خسران]] و زیان‌کاری است که پس از خروج از این [[عالم دنیا]] و ورود در [[محاسبه]] الهیّه، موجب حسرت‌هایی است که [[عقل]] از [[ادراک]] آن عاجز است<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۵.</ref>.
+آداب باطنی [[عبادات]]، مخصوصاً نماز (که [[امام]] نماز را در میان عبادات، ثنای [[حق]] به جمیع [[اسماء و صفات]] می‌داند)<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ص۴۳۳.</ref> وابسته به [[حضور قلب]] بوده و عبادت بی‌حضور [[قلب]]، عبادت بی‌روح و روان است<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ص۳۲.</ref> و مهم‌ترین ثمره حضور قلب در نماز، [[شکست]] [[سپاه]] [[ابلیس]] و [[تقویت اراده]] نفس است<ref>قدوسی‌زاده، حسن، در محضر روح الله، ص۵۵.</ref>.<ref>[[قاسم بابایی|بابایی، قاسم]]، [[نظام عبادی اسلام - بابایی (مقاله)| مقاله «نظام عبادی اسلام»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۲۸.</ref>
+===عوامل حضور قلب در عبادات===
+از نگاه امام آنچه باعث حضور قلب در عبادات می‌شود سه امر است: ۱. [[فراغت]] وقت و قلب، ۲. فهماندن به قلب اهمیت عبادت را، ۳. توجه به [[اسرار]] باطنی نماز.
+===فراغت وقت===
+مقصود از فراغت وقت آن است که [[انسان]] در هر شبانه‌روزی برای عبادت وقتی را معین کند که در آن وقت خود را فقط موظف به عبادت بداند و [[اشتغال]] دیگری را در آن وقت برای خود قرار ندهد. انسان اگر بفهمد که عبادت یکی از امور مهمه‌ای است که از کارهای دیگر اهمیتش بیشتر بلکه طرف نسبت با آنها نیست، البته اوقات آن را [[حفظ]] کرده و برای آن وقتی معین می‌کند<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۴۲۷.</ref>. پیداست که فراغت قلب مهم‌تر از فراغت وقت است، بلکه فراغت وقت نیز مقدمه‌ای برای این فراغت است و آن چنان است که انسان در وقت اشتغال به عبادت، خود را از اشتغالات و کارهای [[دنیایی]] فارغ کند و توجه قلب را از امور متفرقه و [[افکار]] پریشان منصرف نموده و [[دل]] را یکسره خالی و [[خالص]] برای توجه به [[عبادت]] و [[مناجات]] با [[حق تعالی]] نماید؛ و تا [[فراغت]] [[قلب]] از این امور حاصل نشود، زمینه برای عبادت حاصل نمی‌شود و فراغت قلب برای عبادت، کم کم [[انسان]] را به [[اعلی]] [[مراتب حضور قلب]] منتهی می‌کند<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۴۴۶.</ref>.<ref>[[قاسم بابایی|بابایی، قاسم]]، [[نظام عبادی اسلام - بابایی (مقاله)| مقاله «نظام عبادی اسلام»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۳۰.</ref>
+===[[فهم]] اهمیت عبادت از سوی قلب===
+برای شناختن اهمیت عبادت همین بس که [[خداوند متعال]] [[هدف از خلقت انسان]] را عبادت معرفی کرده و می‌فرماید {{متن قرآن|وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ}}<ref>«و پریان و آدمیان را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند» سوره ذاریات، آیه ۵۶.</ref> بر این اساس [[هدف]] از عبادت، کسب [[مقام]] [[بندگی]] و [[معرفت به خداوند متعال]] است<ref>ملاصدرا، شواهد الربوبیه، ص۳۷۳.</ref>. کسی که حلقه اتصال با معبودش را گسسته و این [[ارتباط]] عاشقانه را قطع کرده در [[حقیقت]] خودش را از [[نور]] و [[رحمت الهی]] دور کرده و در [[گمراهی]] و [[سرگردانی]] گرفتار شده است. پیداست که فهم و دریافت حقیقت بالا در [[شناخت]] اهمیت عبادت مؤثر است. یکی دیگر از روش‌های فهم اهمیت عبادت توجه به [[آثار عبادت]] است که [[قرآن کریم]] دو اثر بارز برای عبادت ذکر می‌کند: دوری از [[فساد]] و [[فحشا]] و [[یاد خدا]] و می‌فرماید: {{متن قرآن|اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ}}<ref>«آنچه از این کتاب بر تو وحی شده است بخوان و نماز را بپا دار که نماز از کار زشت و کار ناپسند باز می‌دارد و به راستی یادکرد خداوند (از هر چیز) بزرگ‌تر است» سوره عنکبوت، آیه ۴۵.</ref>. براساس این [[آیه]]، [[نماز]] انسان را از کارهای بسیار [[زشت]] (مثل [[زنا]]، لواط، [[قتل نفس]] و مانند آن) و نیز از مطلق [[کارهای ناپسند]] که مورد قبول [[وجدان]] بشری نیست [[نهی]] می‌کند<ref>قریشی، علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج۸، ص۱۴۷.</ref>. همان‌طور که [[طبیعت]] دارو آن است که درد را از بین می‌برد؛ طبیعت نماز نیز به سبب آنکه محتوایش، [[ذکر خدا]] اعم از [[تسبیح]] ([[منزه]] شمردن [[خداوند]] از [[بدی‌ها]]) و [[تکبیر]] (بزرگ شمردن خداوند و ذکر اوصافش) است؛ و در [[طبیعت]] [[نماز]]، [[انسان]] در محضر او قرار داشته و سراپای وجودش او را [[تعظیم]] می‌کند؛ بنابراین، این گونه عملی، انسان را از ضدش که همان [[فساد]] و [[فحشا]] است دور می‌کند<ref>طوسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۴۴۷.</ref>. اثر دیگر نماز [[یاد خدا]] است، نماز [[خدا]] را به یاد انسان می‌آورد و انسان را به ساحت [[قدس]] خداوندی متوجه می‌کند، [[دنیا]] و ما فیها را از یاد انسان می‌برد و او را در [[باطن]] ضمیرش با خدا روبرو می‌کند<ref>قریشی، علی اکبر، تفسیر أحسن الحدیث، ج۸، ص۱۴۷.</ref>. بنابراین توجه به [[فلسفه]] و [[آثار عبادت]]، اهمیت [[عبادت]] را برای انسان به ارمغان می‌آورد و سالک با [[حضور قلب]] بیشتری نماز می‌خواند.<ref>[[قاسم بابایی|بابایی، قاسم]]، [[نظام عبادی اسلام - بابایی (مقاله)| مقاله «نظام عبادی اسلام»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۳۰.</ref>
+===[[معرفت]] به [[اسرار]] و [[حقایق]] عبادت===
+یکی دیگر از عوامل حضور قلب در عبادت، فهمیدن اسرار و حقایق عبادت است<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۴۳۷.</ref>. عبادت دارای اسراری است که [[امام]] در کتاب «سر الصلاة» به بعضی از اسرار و رموز نهفته در عبادت پرداخته‌اند؛ از جمله اسرار حضور قلب این است که عبادت با حضور قلب، زمینه [[عروج]] انسان را به همراه دارد که براساس [[روایات]] وارده در [[قرب]] [[نوافل]]<ref>رسول الله{{صل}}: {{متن حدیث|و ما يتقرّب إليّ عبد من عبادي بشي‌ء أحبّ إليّ ممّا افترضته عليه، و أنّه ليتقرّب إليّ بالنوافل حتّى احبّه، فإذا أحببته كنت سمعه الذي يسمع به، و بصره الذي يبصر به، و لسانه الذي ينطق به، و يده التي يبطش بها، إن دعاني أجبته و إن سألني أعطيته}}. هیچ بنده‌ای با وسیله‌ای که نزد من محبوب‌تر باشد از آنچه بر او واجب کردم به من نزدیک نشد همانا با او نماز نافله به من نزدیک شد تا آنجا که او را دوست بدارم و چون دوستش دارم گوش او شوم که با آن بشنود و چشم او شوم که با آن ببیند و زبان او شوم که با آن سخن گوید و دست او شوم که با آن ضربه زند اگر مرا بخواند جوابش دهم و اگر از من خواهشی کند به او بدهم. ری شهری، میزان الحکمه، حدیث ۱۶۸۶.</ref> سالکی که [[آداب]] [[باطن]] [[عبادت]] را رعایت کند به جایی می‌رسد که [[خدای سبحان]] در مجاری ادراکی و تحریکی [[عبد صالح]] سالک می‌شود، به طوری که [[انسان]] [[صالح]] با زبان [[حقّ]] سخن می‌گوید و با چشم او می‌بیند<ref>جوادی آملی، تحریر تمهید القواعد، ج۱، ص۱۲۲.</ref> و به بیانی دیگر در [[قرب]] [[نوافل]]، صفات [[بشریت]] محو شده و صفات [[الوهیت]] در انسان ظاهر می‌شود<ref>سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، ج۳، ص۱۴.</ref>. همچنین از جمله [[اسرار عبادت]] این که انسان می‌تواند به [[مقامات]] عالی [[عرفانی]] رسیده و [[قلب سلیم]] پیدا کند. قلب سلیم، [[قلبی]] است که در آن غیر [[خدا]] نباشد، و از [[شک]] و [[شرک]] [[خالص]] باشد و اعضاء ظاهره و قوای ملکیّه نیز [[تسلیم]] [[حق]] شوند<ref>امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۴۰۷.</ref>. در مجموع [[شناخت]] این [[حقایق]] و [[معرفت]] نسبت به اسرار عبادت، زمینه [[حضور قلب]] در عبادت را فراهم می‌کند.<ref>[[قاسم بابایی|بابایی، قاسم]]، [[نظام عبادی اسلام - بابایی (مقاله)| مقاله «نظام عبادی اسلام»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۳۲.</ref>
+===اقسام حضور قلب در عبادت===
+عبادت باید با حضور قلب باشد و حضور قلب در عبادت برای آن مراتبی است که عمده آن دو مرتبه است: حضور قلب اجمالی و حضور قلب تفصیلی.
+===حضور قلب اجمالی در عبادت===
+مقصود اینکه سالک در عین [[اشتغال]] به عبادت - هر عبادتی باشد چه از باب طهارات مثل [[وضو]] و [[غسل]] و چه از باب [[نماز]] و [[روزه]] و [[حج]] و دیگر امور - به طریق [[اجمال]] [[آگاه]] باشد که ثنای [[معبود]] می‌کند، گرچه خود نمی‌داند که چه ثنایی می‌کند و چه اسمی از [[اسماء]] حق را می‌خواند، همانند [[شاعری]] که قصیده‌ای در [[مدح]] کسی سروده و به [[کودکی]] که معنای آن را نمی‌فهمد، بدهد که در محضر او بخواند و به طفل بفهماند که این قصیده در [[مدح]] این شخص است. البته آن طفل که قصیده را می‌خواند اجمالاً می‌داند ثنای [[ممدوح]] را می‌کند، گرچه کیفیت آن را نمی‌داند. ما نیز که طفل ثناخوان [[حق]] هستیم و نمی‌دانیم که این [[عبادات]] را چه اسراری است و هریک از این اوضاع الهیه با چه اسمی از [[اسماء]] [[ارتباط]] دارد و به چه کیفیت ثنای حق است، این قدر باید متوجه باشیم که هریک از آنها ثنائی است از کامل مطلق و [[معبود]] و ممدوح علی‌الاطلاق، که خود [[ذات مقدس]] در این اوضاع خود را ثنا فرموده و ما را امر فرموده که در پیشگاه مقدسش این نحو ثنا کنیم<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ص۴۳۳.</ref>.<ref>[[قاسم بابایی|بابایی، قاسم]]، [[نظام عبادی اسلام - بابایی (مقاله)| مقاله «نظام عبادی اسلام»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۳۳.</ref>
+===[[حضور قلب]] تفصیلی در [[عبادت]]===
+این مرتبه به صورت کامل برای احدی جز [[اولیاء الهی]] ممکن نیست و دارای مراتبی است که بعضی مراتب نازله آن برای عده‌ای ممکن است. اوّلین مرتبه توجه به معانی الفاظ در مثل [[نماز]] و [[دعا]] است و مرتبه دیگر آن است که [[اسرار]] عبادات را به قدر امکان بفهمد و کیفیت ثنای معبود را در هر یک از اوضاع بداند<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ص۴۳۴.</ref>.<ref>[[قاسم بابایی|بابایی، قاسم]]، [[نظام عبادی اسلام - بابایی (مقاله)| مقاله «نظام عبادی اسلام»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۳۳.</ref>
 == منابع ==