کشف و شهود در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث کشف و شهود است. کشف و شهود از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: کشف و شهود در قرآن - کشف و شهود در حدیث - کشف و شهود در کلام اسلامی - کشف و شهود در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«شهود» مرحله مافوق الهام است، الهام تفهیم و ندای غیبی بر انجام امری است، لکن شهود نوعی ادراک حضوری است که نه با حواس پنجگانه، بلکه با روح و اتصال آن به عالم ملکوت و مشاهده فرشته صورت می‌‌گیرد. پیش‌تر اشاره شد که نیل به مقام شهود مبتنی بر تهذیب نفس و تکامل نفس است که نیاز به مقدماتی دارد تا مستعد چنین فیضی گردد. آیه زیر از ارائه عالم ملکوت به حضرت ابراهیم خبر می‌دهد: ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾. نکته ظریف اینکه ذیل آیه هدف و نتیجه اتصال به عالم ملکوت را حصول یقین برای حضرت ابراهیم و ذکر وی در شمار اهل یقین «موقنین» توصیف می‌کند که از آن برمی‌‌آید اتصال به چنین منبعی مستلزم معرفت یقینی می‌شود.

مثال دیگر مکاشفه در خواب بر حضرت ابراهیم است که وی امر خدا مبنی بر ذبح فرزندش اسماعیل را شهود کرد و آن حضرت و فرزندش نیز بر آن امر مطاع بودند. ﴿قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ﴾. از مراتب شهود و مکاشفه رقیق‌تر می‌‌توان به حس بوی حضرت یوسف برای حضرت یعقوب از فرسخ‌ها (حدود هشتاد فرسخ) راه اشاره کرد.

﴿قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْلَا أَنْ تُفَنِّدُونِ﴾. مورد دیگر شهود فرشته توسط حضرت مریم است که یک مرتبه هنگام عبادت و پیش از حاملگی و مرتبه دوم هنگام تولد حضرت عیسی است که پریشانخاطر شد. برای تسلی خاطر حضرت مریم ندای غیبی آمد و او را تسلی داده و چندین خطاب و امر بر وی صادر شد. ﴿فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا * قَالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمَنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا * قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلَامًا زَكِيًّا *... * فَأَجَاءَهَا الْمَخَاضُ إِلَى جِذْعِ النَّخْلَةِ قَالَتْ يَا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هَذَا وَكُنْتُ نَسْيًا مَنْسِيًّا * فَنَادَاهَا مِنْ تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا *... * فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيًّا﴾.

آیه دیگر از عدم نظر و عدم ادراک عالم ملکوت توبیخ می‌‌کند که نوعی دعوت به وصول بدان است. ﴿أَوَلَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾. روشن است که لازمه دعوت به وصول به چنین عالمی پذیرفتن اعتبار و حجیت آن است. قرآن کریم در دو آیه عین هم به توبیخ جدال درباره خدا پرداخته، اما سه قسم جدال با علم و هدایت و قرآن را مستثنا می‌کند. ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُنِيرٍ﴾.

درباره سه منبع مذکور در آیه (علم، هدایت و کتاب) برخی آن را به «علم ضروری، استدلالی و وحی» تفسیر کرده‌اند که مورد اشکال واقع شده است؛ چراکه بیان سه منبع به صورت مستقل قرینه بر تغایر هر سه قسم است که آن در تفسیر قبلی با تفسیر دو قسم اول به علم نادیده انگاشته شده است؛ لذا فخر رازی که خود نخست آیه را بر مسلک قبلی تفسیر کرده بود، در مرتبه دوم از آن عدول نموده و هدایت را به هدایت الهی از طریق واسطه‌ای مثل فرشته تفسیر کرد. از این رو برخی دیگر سه منبع فوق را به «حجت عقلی، هدایت افاضی الهی و وحی» تفسیر کرده‌اند. از معاصران علامه طباطبایی و جوادی آملی نیز بر تفسیر دوم قایل‌اند.

شهود

این روش در جهان اسلام و هم در جهان غرب مانند پاسگال، برگسون، " و ویلیام جیمز طرفدارانی دارد. امروزه برخی با دفاع از ایمان‌گرایی «فیدیسم» می‌کوشند آن را مقابل عقل و عقلانیت قرار داده و بنیان دین از خدا تا آخرت و همچنین آموزه‌های آن را با کشف و تجربه دینی «ایمان» مورد سنجه و اعتبار قرار دهند. برای این نگاه می‌توان در حد کم‌ رنگ بین عرفا طرفدارانی یافت که برخی شان به تحقیر عقل و استدلال‌های آن و دست‌کم عدم اهتمام به آن در مسائل فراطبیعی پرداختند و اعتبار آن را به حوزه زمان و مکان و جهان طبیعت اختصاص دادند.

اشاره خواهد شد اصل ادعای عرفا را فی الجمله و نه بالجمله می‌توان از آیات استفاده نمود، لکن درباره حصر روش به روش کشف باید گفت از منظر قرآن هر دو روش (شهودی و عقلی) علم و معرفت‌زاست، لکن مباحث عقلی در نهایت برهان و علم الیقین افاده می‌کنند، اما راه شهود بالاتر از علم یقینی است که قرآن از آن به «عین الیقین» تعبیر می‌کند، چنان که درباره امکان علم یقینی و رؤیت جهنم در همین دنیا - البته رؤیت با چشم قلب و شهود- می‌فرماید: ﴿ثُمَّ كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ * كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ * ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَقِينِ﴾.

آیه دیگر نتیجه عبادت حقیقی را نیل انسان به مرتبه یقین بیان می‌کند. ﴿وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ﴾. آیه دیگر خروجی ایمان و تقوای الهی را عطای مضاعف رحمت الهی و نوری توصیف می‌کند که آن مثل جهت‌نما راه هدایت را ترسیم می‌کند. نور یک امر وجودی در دل مؤمن است که حاصل تقوای الهی است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ﴾.

آیه زیر عمل صالح را موجب رؤیت و شهود خداوندگار توصیف می‌کند: ﴿فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا﴾. دو آیه زیر نتیجه پیشه کردن تقوا را افاضه علم و فرقان (مایه تشخیص حق از باطل) از سوی خداوند بیان می‌کند: ﴿وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ﴾؛ ﴿إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا﴾؛ ﴿الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ﴾. آیه دیگر نتیجه مجاهده و تهذیب نفس را هدایت به سبل الهی توصیف می‌کند: ﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ﴾.

قایلان به راه شهود استدلال می‌کنند که وقتی آیات متعددی از امکان شهود و اتصال به عالم غیب، بلکه از وقوع آن حداقل برای برخی خبر می‌دهند؛ مانند آیاتی که پیش اشاره شد که دلالت می‌کنند که انسان بر اثر تقوا و عبادت به مرتبه‌ای نایل آید که حقیقت بهشت و جهنم را به علم و عین یقین مشاهده کند، و از طرف خدا نور و فرقانی به او اعطا شود و نتیجه مجاهدتش هدایت به سبل الهی باشد، لازمه آیات فوق (خبر دادن از مقامات برخی انسان‌ها)، تأیید و پذیرفتن مشروعیت و صحت چنین روشی در تفسیر آموزه‌های دین و سلوک بدان است، و گرنه آیات فوق لغو خواهند بود.

تحلیل و بررسی:

1. در تحلیل روش فوق باید گفت نکته ابهام و اشکال در صغری، یعنی تحقق کشف و شهود واقعی و تشخیص آن از غیر واقعی است، به تعبیری بحث در مصادیق و صغرویات است؛ چراکه محتمل است به جای اتصال به عالم مثال منفصل (عالم ملکوت و غیب الهی) دچار توهمات ذهنی در عالم مثال متصل خود مثل القائات شیطانی شود. ﴿وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ﴾.
2. شهود یک راه تجربی و شخصی برای علم به آموزه دینی و به تبع آن طی طریق و سلوک است که البته موجب علم، بلکه عین الیقین برای دارنده آن در صورت صدق می‌گردد، لکن برای آنکه از آن بتوان در تبیین آموزه دینی استفاده کرد، باید از قالب تجربی و شهودی خارج و در قالب یک گزاره علمی و معرفتی مثل یک دلیل، اصل و قاعده ارائه شود؛ لکن در مقام گزارش شهود در قالب یک دلیل معرفتی، وجوه مختلفی مثل احتمال خطا نسیان یا عمد در مقام ثبوت یا اثبات مطرح می‌شود که برای رد احتمالات فوق و اثبات تطابق مقام گزارش با مقام واقع و ثبوت به مبانی مسلم دینی لازم است. به دیگر سخن، - چنان‌که در فصل منابع ذیل شهود اشاره شد - شهود و تجربه دینی از آسیب‌های مختلفی چون تأثر از مبانی و پیش‌فرض‌های ذهنی و محیط و جامعه مصون نیست؛ لذا باید برای تشخیص صدق و سره و ناسره آن ملاک و شاخصی لازم است که عرصه آن به شهود معصومان می‌تواند معیار لازم باشد، و لکن آن کافی نیست، چون شهود فوق در دسترس نیست؛ لذا احکام منبعث از شهود را باید به مبانی و منابع مسلم دینی مثل کتاب، سنت و عقل عرصه کرد. از تأمل در نکته فوق روشن می‌شود که شهود راه و روشگان کلی و قابل ارائه برای همگان نیست، بلکه یک راه تجربی و شخصی است که برای صاحب آن می‌تواند حجت باشد.
3. راه شهود با قطع نظر از شخصی محور بودن، در همین راه خود نیز از راه عقلی و استدلالی بی‌نیاز نیست؛ چراکه شروع این راه به مقدماتی از جمله تصور صحیح خداوند، تصدیق غایت و فایده محتاج است که آن با تعقل ممکن می‌شود، تا عارف در این راه به تعبیر قیصری با بصیرت طی طریق کند. عرفا خود به این مقدمات اعتراف دارند؛ لذا عرفان را به دو قسم نظری و عملی تقسیم کرده‌اند؛ چنان که قیصری می‌گوید: إِنَّ الْوُصُولَ إِلَى اللَّهِ سُبْحَانَهُ قِسْمَانِ: عِلْمِيٌّ وَ عَمَلِيٌّ وَ الْعَمَلِيُّ مَشْرُوطٌ بِالْعِلْمِيِّ لِيَكُونَ الْعَامِلُ عَلَى بَصِيرَةٍ فِي عَمَلِهِ. ابن فارض هشدار می‌دهد که نباید عارف به علوم نقلی بسنده کرده و از علوم عقلی غافل ماند. ابن ترکه از دیگر عرفای نامی برای کسب حقیقت در مسائل علمی و عرفانی، پرداختن به علوم فکری و نظری مانند علم منطق را امر لازم می‌داند.
4. نکته دیگر اینکه راه شهود و عرفان مخاطبان خاص خود را می‌طلبد و همه توان طی طریق آن را ندارند؛ لذا دیگر افراد برای خداشناسی از راه‌های دیگر مانند مطالعه در طبیعت برای اکثریت مردم یا استدلال‌های عقلی برای قشر صاحبان علوم نظری و عقلی، باید استفاده نمایند. در واقع تکثر راه‌های خداشناسی خود لطف الهی در حق بندگانش است که هر انسانی به تناسب استعداد و ذوق خود بتواند به معبود خود علم و ایمان پیدا کند و آیات آن پیش‌تر گذشت و در ادامه نیز به تناسب اشاره خواهد شد.

منابع

1. قدردان قراملکی، محمد حسن، قرآن و علم کلام