گرایشهای انسانی در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخهها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-==جستارهای وابسته== +== جستارهای وابسته ==)) |
جز (جایگزینی متن - '# 22px '''فرهنگ شیعه'''' به '# 22px پژوهشکده تحقیقات اسلامی، '''فرهنگ شیعه'''') |
||
(۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = گرایشهای انسانی | |||
| عنوان مدخل = گرایشهای انسانی | |||
| مداخل مرتبط = [[گرایشهای انسانی در کلام اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
"گرایش" به معنای میل و رغبت [[آدمی]] به چیزی است<ref>لغتنامه دهخدا، ۱۱/ ۱۶۷۷۵.</ref> و مراد از آن در اصطلاح [[علم کلام]]، [[اعتقادات]]، باورها [[اعمال]] و رفتارهایی ویژه است که [[آدمی]] به آنها میل درونی دارد. | |||
==منابع== | گرایشهای [[انسان]] بر دو دستهاند: مادی و [[معنوی]]<ref>فلسفه اخلاق، ۱۸۰.</ref>. از تفاوتهای [[انسان]] با حیوان این است که او در [[اعمال]] و [[رفتار]] خویش مجبور نیست و از نیروی غریزه [[فرمان]] نمیگیرد. [[انسان]]، مختار است و میتواند از روی [[آگاهی]] راه خویش را در [[زندگی]] بیابد. در [[منابع روایی شیعه]] آمده است که [[خداوند]] به [[فرشتگان]] تنها [[عقل]] بخشیده است و در حیوانات، تنها [[شهوت]] برنهاده است و [[انسان]] را از هر دو نصیب داده است. اگر [[عقل]] او بر شهوتش غالب آید، از [[فرشتگان]] [[برتر]] میشود و اگر [[شهوت]] بر عقلش پیروز شود، از حیوان پستتر میگردد<ref>علل الشرائع، ۴.</ref>. | ||
[[تعالیم اسلامی]]، میل به مادیات را از گرایشهای ذاتی [[انسان]] میدانند و با آنها به مقابله برنمیخیزند؛ بلکه به او میآموزند که از [[راهنمایی]] [[عقل]] خویش بهره گیرد و مادیات را- آن گونه که [[خداوند]] رخصت داده است- به [[خدمت]] گمارد و گرایشهای [[معنوی]] خود را بپروراند. دیگر آنکه [[خداوند]] [[انسان]] را مختار آفریده است و از این رو، او میتواند با [[آزادی]]، راه خویش را برگزیند. | |||
[[قرآن کریم]] با نظرداشت این [[حقیقت]] است که [[انسانها]] را دو دسته میداند: دستهای تنها در پی گرایشهای مادی و [[لذت]] و [[قدرت]] و ثروتاند و [[ستمگری]] و [[نادانی]] میکنند و از در [[ناسپاسی]] با [[پروردگار]] خویش در میآیند<ref>{{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي أَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ إِنَّ الإِنسَانَ لَكَفُورٌ }}؛ سوره حج، آیه ۶۶.</ref> و عجول و شتابگرند<ref>{{متن قرآن| وَيَدْعُ الإِنسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَيْرِ وَكَانَ الإِنسَانُ عَجُولاً }}؛ سوره اسراء، آیه ۱۱.</ref> و حریص و بخیلاند<ref>{{متن قرآن|إِنَّ الإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا }}؛ سوره معارج، آیه ۱۹.</ref>. دسته دیگر به گرایشهای والای [[معنوی]] تن میدهند. [[قرآن]] این دسته را مسجود [[فرشتگان]] میداند<ref>{{متن قرآن|وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ}}؛ سوره بقره، آیه ۳۴.</ref> و [[امانتدار الهی]]<ref>{{متن قرآن| إِنَّا عَرَضْنَا الأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولا }}؛ سوره احزاب، آیه ۷۲.</ref> و با [[کرامت]] و [[شرافت]] ذاتی<ref>{{متن قرآن| إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لأَنفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الآخِرَةِ لِيَسُوؤُواْ وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُواْ الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُواْ مَا عَلَوْا تَتْبِيرًا }}؛ سوره اسراء، آیه ۷.</ref> و کسانی که [[خداوند]] آنچه را در [[زمین]] است، برای آنان آفریده است<ref>{{متن قرآن|هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي الأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ }}؛ سوره بقره، آیه ۲۹.</ref>. گاه "گرایش" با "[[بینش]]" مترادف گرفته میشود و مراد از آن، [[جهانبینی]] است. در این معنا، گرایش و [[بینش]] و [[جهانبینی]] در برابر روش، کنش و ایدئولوژی جای دارند<ref>جهانبینی اسلامی، ۱۰.</ref>. اما درست آن است که گرایش را معنایی وسیعتر از [[جهانبینی]] است. گرایش بسیاری از [[تمایلات]] [[فکری]] و عملی [[آدمی]] را در بر میگیرد<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۸۹-۳۹۰.</ref>. | |||
== گرایشهای متعالی [[انسان]] == | |||
مهمترین آنها عبارتاند از: | |||
# '''[[حقیقتجویی]]:''' [[فطرت]] [[انسان]] رو به سوی [[حقیقت]] دارد و مشتاق است تا [[حقیقت]] را آن سان که هست، بازشناسد. این میل درونی، اثری ژرف در [[خداجویی]] [[انسان]] دارد و او را به سوی [[معرفت خداوند]]- که [[حقیقت]] مطلق است- برمیانگیزد. در برخی [[ادعیه]] منسوب به بزرگان [[معصوم]] {{ع}} از [[خداوند]] استدعا شده است که [[حقیقت]] اشیاء را- آن گونه که هست- برایشان آشکار سازد<ref>ر. ک: عوالی اللئالی، ۴/ ۱۳۲.</ref>. | |||
# '''[[گرایش به خیر]] و [[فضیلت]] [[اخلاقی]]:''' این گرایش، گاه تخلق [[انسان]] به [[فضیلتهای اخلاقی]] فردی را سامان میبخشد؛ مانند میل او به [[پرهیزگاری]] یا [[نظم]] و [[انضباط]] و گاه دیگر، او را به سوی [[فضیلتهای اخلاقی]] [[اجتماعی]] راه مینماید؛ مانند میل به [[تعاون]] و [[همیاری]]. | |||
# '''زیباییگرایی:''' در [[جان]] [[انسان]] حسی وجود دارد که او را به سوی [[زیبایی]] میکشاند. او هم [[زیبایی]] را [[دوست]] دارد و هم [[زیبایی]] میآفریند. این گرایش [[باطنی]] ریشه در کمالخواهی [[انسان]] دارد و والاترین نمود آن، در گرایش او به [[شناخت]] [[آفریدگار]] زیباییها پدیدار میشود. | |||
# '''نوگرایی و بدیعطلبی:''' مراد این است که [[انسان]] مایل است نادانستهها را بداند و قفلهای ناگشوده را باز کند و افقهایی نو در پیش خود بگشاید و کارهای نو انجام دهد. | |||
# '''[[پرستش]]:''' در ضمیر [[انسان]] میلی ذاتی نهفته است که او را به [[تقدیس]] و [[پرستش]] حقیقتی [[برترین]] و [[خضوع]] و [[خشوع]] در برابر او وا میدارد<ref>مجموعه آثار استاد مطهری، ۳/ ۵۰۱- ۴۹۲.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۹۰.</ref> | |||
== گرایشهای مادی [[انسان]] == | |||
[[آیین]] آسمانی [[اسلام]] با این دسته از گرایشها سر ناسازگاری ندارد به شرط آنکه [[انسان]] را از گرایشهای متعالی باز ندارند و [[مانع]] [[تکامل]] او نشوند. میل به [[زندگی]] مرفه، جنس مخالف، خوردن، آشامیدن و... اگر در چارچوب [[قوانین]] و مقررات [[شریعت اسلامی]] جای گیرند، نه تنها [[ناپسند]] نیستند که [[انسان]] را برای پرورانیدن گرایشهای [[معنوی]] و متعالی، [[یاری]] نیز میبخشند. با این حال، گاه گرایشهای مادی [[انسان]] از این چارچوب بیرون میروند و صفات و امیال ناپسندی پدید میآورند که مهمترین آنها عبارتاند از: | |||
# '''حب [[دنیا]]:''' از [[موانع رشد]] [[انسان]] و بدین معنا است که [[انسان]] به لذتهای [[دنیوی]] میلی فراوان پیدا میکند و گرایشهای متعالی خویش را به [[فراموشی]] میسپارد. [[قرآن کریم]] حب [[دنیا]] را [[ناپسند]] شمرده و آنان را که [[دنیا]] را بر [[آخرت]] خویش ترجیح میدهند، سخت نکوهیده است<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انفِرُواْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَرْضِ أَرَضِيتُم بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الآخِرَةِ إِلاَّ قَلِيلٌ }}؛ سوره توبه، آیه ۳۸.</ref>. | |||
# '''[[خودپرستی]]:''' حب ذات از ریشهدارترین امیال [[باطنی]] [[انسان]] است و [[حافظ]] [[جان]] او است. با این حال، اگر راه [[افراط]] در پیش گیرد و از راه خویش بیرون رود، سر از [[خودپرستی]] درمیآورد و راه را بر [[تکامل انسان]] برمیبندد. [[قرآن کریم]] نیز [[خودپرستی]] و در پیش گرفتن [[هوا و هوس]] را [[مذمت]] کرده است<ref>{{متن قرآن| أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن يَهْدِيهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلا تَذَكَّرُونَ}}؛ سوره جاثیه، آیه ۲۳.</ref>. | |||
# '''جاهطلبی:''' عبارت است از میل شدید [[انسان]] به [[مقام]] و [[ریاست]] که [[اسلام]] به [[سختی]] آن را [[مذمت]] کرده است و در برخی [[روایات]] مایه [[تباهی]] [[آدمی]] شمرده شده است<ref>الاصول من الکافی، ۲/ ۲۲۵.</ref>. | |||
# '''ثروتطلبی:''' میل به مالکیت در [[آموزههای اسلامی]] [[ناپسند]] نیست؛ اما اگر از حد بیرون رود و [[هدف]] [[انسان]] شود، از صفات و امیال مذموم شمرده میشود و با خود، [[خسران]] و زیان میآورد و [[انسان]] را به گناهکاری میاندازد و [[قلب]] او را سیاه میکند<ref>غرر الحکم، ۴/ ۵۹۳.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۹۱.</ref> | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[پژوهشکده تحقیقات اسلامی]]، [[فرهنگ شیعه (کتاب)|'''فرهنگ شیعه''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:انسان]] | ||
[[رده:مفاهیم در کلام اسلامی]] | [[رده:مفاهیم در کلام اسلامی]] |
نسخهٔ کنونی تا ۲۶ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۱۸
مقدمه
"گرایش" به معنای میل و رغبت آدمی به چیزی است[۱] و مراد از آن در اصطلاح علم کلام، اعتقادات، باورها اعمال و رفتارهایی ویژه است که آدمی به آنها میل درونی دارد.
گرایشهای انسان بر دو دستهاند: مادی و معنوی[۲]. از تفاوتهای انسان با حیوان این است که او در اعمال و رفتار خویش مجبور نیست و از نیروی غریزه فرمان نمیگیرد. انسان، مختار است و میتواند از روی آگاهی راه خویش را در زندگی بیابد. در منابع روایی شیعه آمده است که خداوند به فرشتگان تنها عقل بخشیده است و در حیوانات، تنها شهوت برنهاده است و انسان را از هر دو نصیب داده است. اگر عقل او بر شهوتش غالب آید، از فرشتگان برتر میشود و اگر شهوت بر عقلش پیروز شود، از حیوان پستتر میگردد[۳].
تعالیم اسلامی، میل به مادیات را از گرایشهای ذاتی انسان میدانند و با آنها به مقابله برنمیخیزند؛ بلکه به او میآموزند که از راهنمایی عقل خویش بهره گیرد و مادیات را- آن گونه که خداوند رخصت داده است- به خدمت گمارد و گرایشهای معنوی خود را بپروراند. دیگر آنکه خداوند انسان را مختار آفریده است و از این رو، او میتواند با آزادی، راه خویش را برگزیند.
قرآن کریم با نظرداشت این حقیقت است که انسانها را دو دسته میداند: دستهای تنها در پی گرایشهای مادی و لذت و قدرت و ثروتاند و ستمگری و نادانی میکنند و از در ناسپاسی با پروردگار خویش در میآیند[۴] و عجول و شتابگرند[۵] و حریص و بخیلاند[۶]. دسته دیگر به گرایشهای والای معنوی تن میدهند. قرآن این دسته را مسجود فرشتگان میداند[۷] و امانتدار الهی[۸] و با کرامت و شرافت ذاتی[۹] و کسانی که خداوند آنچه را در زمین است، برای آنان آفریده است[۱۰]. گاه "گرایش" با "بینش" مترادف گرفته میشود و مراد از آن، جهانبینی است. در این معنا، گرایش و بینش و جهانبینی در برابر روش، کنش و ایدئولوژی جای دارند[۱۱]. اما درست آن است که گرایش را معنایی وسیعتر از جهانبینی است. گرایش بسیاری از تمایلات فکری و عملی آدمی را در بر میگیرد[۱۲].
گرایشهای متعالی انسان
مهمترین آنها عبارتاند از:
- حقیقتجویی: فطرت انسان رو به سوی حقیقت دارد و مشتاق است تا حقیقت را آن سان که هست، بازشناسد. این میل درونی، اثری ژرف در خداجویی انسان دارد و او را به سوی معرفت خداوند- که حقیقت مطلق است- برمیانگیزد. در برخی ادعیه منسوب به بزرگان معصوم (ع) از خداوند استدعا شده است که حقیقت اشیاء را- آن گونه که هست- برایشان آشکار سازد[۱۳].
- گرایش به خیر و فضیلت اخلاقی: این گرایش، گاه تخلق انسان به فضیلتهای اخلاقی فردی را سامان میبخشد؛ مانند میل او به پرهیزگاری یا نظم و انضباط و گاه دیگر، او را به سوی فضیلتهای اخلاقی اجتماعی راه مینماید؛ مانند میل به تعاون و همیاری.
- زیباییگرایی: در جان انسان حسی وجود دارد که او را به سوی زیبایی میکشاند. او هم زیبایی را دوست دارد و هم زیبایی میآفریند. این گرایش باطنی ریشه در کمالخواهی انسان دارد و والاترین نمود آن، در گرایش او به شناخت آفریدگار زیباییها پدیدار میشود.
- نوگرایی و بدیعطلبی: مراد این است که انسان مایل است نادانستهها را بداند و قفلهای ناگشوده را باز کند و افقهایی نو در پیش خود بگشاید و کارهای نو انجام دهد.
- پرستش: در ضمیر انسان میلی ذاتی نهفته است که او را به تقدیس و پرستش حقیقتی برترین و خضوع و خشوع در برابر او وا میدارد[۱۴].[۱۵]
گرایشهای مادی انسان
آیین آسمانی اسلام با این دسته از گرایشها سر ناسازگاری ندارد به شرط آنکه انسان را از گرایشهای متعالی باز ندارند و مانع تکامل او نشوند. میل به زندگی مرفه، جنس مخالف، خوردن، آشامیدن و... اگر در چارچوب قوانین و مقررات شریعت اسلامی جای گیرند، نه تنها ناپسند نیستند که انسان را برای پرورانیدن گرایشهای معنوی و متعالی، یاری نیز میبخشند. با این حال، گاه گرایشهای مادی انسان از این چارچوب بیرون میروند و صفات و امیال ناپسندی پدید میآورند که مهمترین آنها عبارتاند از:
- حب دنیا: از موانع رشد انسان و بدین معنا است که انسان به لذتهای دنیوی میلی فراوان پیدا میکند و گرایشهای متعالی خویش را به فراموشی میسپارد. قرآن کریم حب دنیا را ناپسند شمرده و آنان را که دنیا را بر آخرت خویش ترجیح میدهند، سخت نکوهیده است[۱۶].
- خودپرستی: حب ذات از ریشهدارترین امیال باطنی انسان است و حافظ جان او است. با این حال، اگر راه افراط در پیش گیرد و از راه خویش بیرون رود، سر از خودپرستی درمیآورد و راه را بر تکامل انسان برمیبندد. قرآن کریم نیز خودپرستی و در پیش گرفتن هوا و هوس را مذمت کرده است[۱۷].
- جاهطلبی: عبارت است از میل شدید انسان به مقام و ریاست که اسلام به سختی آن را مذمت کرده است و در برخی روایات مایه تباهی آدمی شمرده شده است[۱۸].
- ثروتطلبی: میل به مالکیت در آموزههای اسلامی ناپسند نیست؛ اما اگر از حد بیرون رود و هدف انسان شود، از صفات و امیال مذموم شمرده میشود و با خود، خسران و زیان میآورد و انسان را به گناهکاری میاندازد و قلب او را سیاه میکند[۱۹].[۲۰]
منابع
پانویس
- ↑ لغتنامه دهخدا، ۱۱/ ۱۶۷۷۵.
- ↑ فلسفه اخلاق، ۱۸۰.
- ↑ علل الشرائع، ۴.
- ↑ وَهُوَ الَّذِي أَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ إِنَّ الإِنسَانَ لَكَفُورٌ ؛ سوره حج، آیه ۶۶.
- ↑ وَيَدْعُ الإِنسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَيْرِ وَكَانَ الإِنسَانُ عَجُولاً ؛ سوره اسراء، آیه ۱۱.
- ↑ إِنَّ الإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا ؛ سوره معارج، آیه ۱۹.
- ↑ وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ؛ سوره بقره، آیه ۳۴.
- ↑ إِنَّا عَرَضْنَا الأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولا ؛ سوره احزاب، آیه ۷۲.
- ↑ إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لأَنفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الآخِرَةِ لِيَسُوؤُواْ وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُواْ الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُواْ مَا عَلَوْا تَتْبِيرًا ؛ سوره اسراء، آیه ۷.
- ↑ هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي الأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ؛ سوره بقره، آیه ۲۹.
- ↑ جهانبینی اسلامی، ۱۰.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص ۳۸۹-۳۹۰.
- ↑ ر. ک: عوالی اللئالی، ۴/ ۱۳۲.
- ↑ مجموعه آثار استاد مطهری، ۳/ ۵۰۱- ۴۹۲.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص ۳۹۰.
- ↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انفِرُواْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَرْضِ أَرَضِيتُم بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الآخِرَةِ إِلاَّ قَلِيلٌ ؛ سوره توبه، آیه ۳۸.
- ↑ أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن يَهْدِيهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلا تَذَكَّرُونَ؛ سوره جاثیه، آیه ۲۳.
- ↑ الاصول من الکافی، ۲/ ۲۲۵.
- ↑ غرر الحکم، ۴/ ۵۹۳.
- ↑ فرهنگ شیعه، ص ۳۹۱.