ابوایوب خزاز در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابوایوب خزاز است. ابوایوب خزاز از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابوایوب خزاز در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

ابراهیم بن خراز در سند ۱ روایت تفسیر کنز الدقائق به نقل از کتاب سعد السعود یاد شده: « و فیه أیضاً یقول علی بن موسی بن طاووس: وَجَدْتُ كَثِيراً مِنَ الْأَخْبَارِ قَدْ ذَكَرْتُ بَعْضَهَا فِي كِتَابِ الْبَهْجَةِ بِثَمَرَةِ الْمُهْجَةِ مُتَضَمِّنَةً أَنَّ قَوْلَهُ جَلَّ جَلَالُهُ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ أَنَّ الْمُرَادَ بِهَذِهِ الْآيَةِ جَمِيعُ ذُرِّيَّةِ النَّبِيِّ (ص) وَ أَنَّ الظَّالِمَ لِنَفْسِهِ هُوَ الْجَاهِلُ بِإِمَامِ زَمَانِهِ وَ الْمُقْتَصِدَ هُوَ الْعَارِفُ بِهِ وَ السَّابِقَ بِالْخَيْرَاتِ هُوَ إِمَامُ الْوَقْتِ (ع). فَمَنْ رَوَيْنَا ذَلِكَ عَنْهُ- الشَّيْخُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ بَابَوَيْهِ... وَ- رَوَيْنَاهُ مِنْ كِتَابِ إِبْرَاهِيمَ الْخَزَّازِ وَ غَيْرِهِمْ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ مِمَّنْ لَمْ يَحْضُرْنِي ذِكْرُ أَسْمَائِهِمْ وَ الْإِشَارَةُ إِلَيْهِمْ»

شرح حال راوی

در نام راوی در تفسیر کنز الدقائق تصحیف رخ داده و اسم ابراهیم خزاز درست است؛ زیرا:

1. عنوان ابراهیم بن خزاز در کتب رجالی و اسناد روایات دیده نمی‌شود.
2. در منبع اصلی حدیث، یعنی سعد السعود، به جای «ابراهیم بن خزاز»، «ابراهیم جزار» و در بحار الأنوار و تفسیر نورالثقلین، به صورت ابراهیم خزاز آمده است.

مراد از «ابراهیم خزّاز»، «ابراهیم خزّاز؛ ابوایوب» است، که در بعضی اسناد روایات یاد شده و رجالیان نیز به آن تصریح کرده‌اند.

شرح حال راوی مورد بحث، با عنوان ابراهیم بن زیاد، ابوایوب خزاز متحد است

ابراهیم بن زیاد

ابراهیم بن زیاد در سند ۱ روایت تفسیر کنز الدقائق یاد گردیده که به نقل از کتاب معانی الأخبار است: «و فی کتاب معانی الاخبار باسناده الی إِبْرَاهِيمَ بْنِ زِيَادٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ قَالَ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ الْإِمَامُ الصَّامِتُ وَ الْقَصْرُ الْمَشِيدُ الْإِمَامُ النَّاطِقُ».

شرح حال راوی

عنوان «ابراهیم بن زیاد» مشترک میان ابراهیم بن زیاد کرخی، ابراهیم بن زیاد خارفی و ابراهیم بن زیاد ابوایوب خراز کوفی است و مراد از آن در این سند، ابراهیم بن زیاد، ابوایوب خراز است، به قرینه روایت حسن بن علی بن فضال از ابوایوب خزاز در اسناد دیگر، نیز اتحاد «ابوایوب خزاز» با «ابراهیم بن زیاد» به تصریح شیخ طوسی در اصحاب امام صادق (ع).

ابراهیم بن زیاد ابوایوب خزاز، همان ابراهیم بن عثمان (بن عیسی) است که در کتب رجالی قدما یاد شده و زیاد جد وی است، به دلیل روایت شیخ طوسی در تهذیب الأحکام که در سندش آمده است: ابراهیم بن عثمان بن زیاد در نتیجه عنوان ابراهیم بن زیاد بر پایه نسبت به جد است و نام کامل راوی ابراهیم بن عثمان (عیسی) بن زیاد، ابوایوب کوفی خزاز است.

ابن داوود: إبراهیم بن زیاد أبوأیوب الخراز، و قیل: بن عیسی و قیل: بن عثمان.

شهید ثانی ذیل عنوان ابراهیم بن عثمان: ظاهر الحال أن ابن عثمان هذا هو ابن زیاد الذی فیه قولان ابن عثمان و ابن عیسی و هو الذی تقتضیه طبقته و کلام غیره من علماء الفن.

نوه شهید ثانی (شیخ محمد بن حسن بن زین الدین) ذیل سندی که نام «ابراهیم خزاز» در آن آمده: و ابراهیم الخزاز فیه؛ أبوأیوب إبراهیم بن عیسی أو ابن عثمان.

آیت الله خویی نیز به اتحاد معتقد شده و در ترجمه ابراهیم بن زیاد، ابوایوب خزاز می‌نویسد: أقول: یأتی عن الشیخ عد إبراهیم بن عیسی الذی یقال له إبراهیم بن عثمان فی أصحاب الصادق (ع) و ظاهر ذلک تغایر إبراهیم بن زیاد مع إبراهیم بن عیسی، ولکن الظاهر اتحادهما، و ذلک لأن زیادا هو والد عثمان، و جد إبراهیم، کما یأتی فی إبراهیم بن عثمان، فنسبة إبراهیم إلی زیاد من النسبة إلی الجد. والله العالم.

بر این اساس، راوی یادشده با عناوین مختلفی مانند ابوایوب، ابراهیم خزاز، ابراهیم بن زیاد، ابوایوب خزاز، ابراهیم خزاز ابوایوب، ابراهیم بن عثمان بن زیاد، ابوایوب ابراهیم بن عثمان، ابوایوب ابراهیم بن عیسی، ابوایوب ابراهیم بن زیاد خراز، ابوایوب ابراهیم بن عثمان خزاز و ابوایوب ابراهیم بن عیسی خزاز در اسناد روایات یاد شده و حدیث نقل کرده و از اسناد روایات برداشت می‌شود که اشتهار راوی به کنیه بوده است؛ از این رو نام ابوایوب - ابوایوب خزاز فراوان در اسناد روایات دیده می‌شود، چندان که این دو عنوان در اسنادِ بیش از ۶۰ روایت تفسیر کنز الدقائق آمده‌اند.

بر پایه مطالب یادشده، سخن علامه مامقانی و ابن حجر عسقلانی در ترجمه ابراهیم زیاد، ابوایوب خزاز کوفی پذیرفته نیست:

1. علامه مامقانی: لم نقف فیه إلا علی عد الشیخ له فی رجاله من رجال الصادق (ع)، و ظاهره کونه إمامیا، إلا أنه مجهول الحال.
2. ابن حجر عسقلانی: أبوأیوب الخزاز؛ اثنان إبراهیم بن زیاد و إبراهیم بن عثمان

طبقه راوی

از تاریخ ولادت و وفات راوی اطلاعی در دست نیست؛ اما نجاشی وی را از راویان امامان امام صادق و امام کاظم (ع) شمرده است: روی عن أبی عبدالله و أبی الحسن، ذکر ذلک أبوالعباس فی کتابه، چنان‌که شیخ طوسی وی را در اصحاب امام صادق (ع) و آیت الله بروجردی تا او را از طبقه پنجم روات شمرده است.

بر پایه اسناد روایات، ابوایوب خزاز از سه امام بزرگوار (ع) روایت کرده است.

1. امام باقر (ع): « الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَنْ رَجُلٍ ضَرَبَ مَمْلُوكاً لَهُ فَمَاتَ مِنْ ضَرْبِهِ قَالَ يُعْتِقُ رَقَبَةً». مراد از ابا جعفر (ع) در این سند، امام باقر (ع) است، چنان‌که علامه تستری به آن تصریح دارد؛ زیرا اولاً ابوایوب خزاز امام جواد (ع) را درک نکرده و ثانیاً همین روایت را حمران بن اعین که از اصحاب امامان امام باقر و امام صادق (ع) است، از آن حضرت گزارش کرده است، گرچه احتمالاً به قرینه دیگر روایات، واسطه میان ابوایوب خزاز و أبوجعفر (ع) از سند افتاده باشد؛ زیرا تمام روایات ابوایوب خزاز از امام باقر (ع) با واسطه‌اند. در بعضی اسناد، ابوایوب خزاز به وساطت حمران از امام باقر (ع) حدیث نقل کرده، پس احتمال دارد که سند روایت تهذیب این گونه باشد: الحسن بن محبوب، عن أبی ایوب الخزاز، عن حمران، عن أبی جعفر (ع)....
2. امام صادق (ع)؛ مانند عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: مَنْ سَعَى فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُسْلِمِ طَلَبَ وَجْهِ اللَّهِ كَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ حَسَنَةٍ يَغْفِرُ فِيهَا لِأَقَارِبِهِ وَ جِيرَانِهِ وَ إِخْوَانِهِ وَ مَعَارِفِهِ....
3. امام کاظم (ع)؛ مانند «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ يُونُسَ مَوْلَى عَلِيٍّ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ (ع) بَعْدَ مَا ذَبَحَ حَلَقَ ثُمَ ضَمَّدَ رَأْسَهُ بِمِسْكٍ وَ زَارَ الْبَيْتَ وَ عَلَيْهِ قَمِيصٌ وَ كَانَ مُتَمَتِّعاً. عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ يُونُسَ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ نَحْوَهُ».

یادآوری

در اسناد روایات، موردی یافت نشده که ابوایوب خزاز از امام کاظم (ع) روایت کرده باشد، مگر همین حدیث؛ ولی با واسطه از آن حضرت روایت کرده است؛ همچون «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ (ع) قَالَ: اخْتِلَافُ أَصْحَابِي لَكُمْ رَحْمَةٌ وَ...»

استادان و شاگردان راوی

ابوایوب از راویان بزرگی است که کسان فراوانی را درک نموده و از آنان روایت نقل کرده که از مشایخ حدیثی وی شمرده می‌شوند؛ مانند محمد بن مسلم، محمد بن سوقة، أبوبصیر، برید عجلی، سماعة، سعد اسکاف، عمر بن حنظلة، ابوحمزة ثمالی، عمرو بن عثمان، حلبی، ابن ابی یعفور، ابوخالد کابلی، برید کناسی، ابان بن تغلب، ابوعبیدة حذاء، سلیمان بن خالد و....

افراد بسیاری نیز از وی نقل روایت کرده‌اند که از شاگردن حدیثی وی شمرده می‌شوند؛ نظیر حسن بن محبوب، داوود بن نعمان، عثمان بن عیسی، محمد بن ابی‌حمزة، صفوان بن یحیی، سوید بن سعید قلاء، هشام بن سالم، علی بن حکم، عبدالله بن بحر، محمد بن ابی عمیر، حماد، محمد بن زیاد و ابن رباط، حسین بن عثمان، یونس بن عبدالرحمن، علی بن اسباط، خلف بن حماد، حسن بن علی بن فضال، محمد بن علی بن محبوب و.....

جایگاه حدیثی راوی

«ابراهیم زیاد ابوایوب خزاز» از محدثان بزرگ و راویان ثقه و مورد اعتماد، نیز دارای اصل و کتاب بوده که راویان جلیل‌القدر و عظیم‌الشأنی مانند: ابن ابی‌عمیر، صفوان بن یحیی و حسن بن محبوب، آنها را روایت کرده‌اند، از این رو همه رجالیان و حدیث‌شناسان به وثاقت وی نظر دارند:

کشی: "قال محمد بن مسعود، عن علی بن الحسن: أبوأیوب کوفی، اسمه إبراهیم بن عیسی، ثقة".

شیخ طوسی: "ثقة، له أصل. أخبرنا به أبوالحسین ابن أبی جید، عن محمد بن الحسن بن الولید و أبوعبدالله محمد بن محمد بن النعمان، عن أحمد بن محمد بن الحسن بن الولید، عن أبیه، عن محمد بن الحسن الصفار، عن یعقوب بن یزید، عن محمد بن الحسین بن أبی الخطاب، عن محمد بن أبی عمیر و صفوان بن یحیی، عن أبی أیوب الخزاز. نجاشی: ثقة، کبیر المنزلة، له کتاب نوادر کثیر الرواة عنه. أخبرنا محمد بن علی عن أحمد بن محمد بن یحیی، عن أبیه، عن أحمد بن محمد بن عیسی، عن الحسن بن محبوب، عنه به".

علامه حلی: کوفی، ثقة، کبیر المنزلة.

ابن داوود: ثقة ممدوح.

وحید بهبهانی: یظهر من عبارة المفید أیضاً کونه فی غایة الوثاقة.

ابن حجر عسقلانی از رجالیان بزرگ اهل سنت: إبراهیم بن زیاد الخزاز الکوفی أبوأیوب، ذکره الطوسی فی رجال جعفر الصادق من الشیعة

ایوب خزاز

ایوب الخزاز، تنها در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از معانی الاخبار واقع شده است:

«فِي كِتَابِ مَعَانِي اَلْأَخْبَارِ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ اَلْمُتَوَكِّلِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى اَلْعَطَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي أَيُّوبَ اَلْخَزَّازِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَقُولُ: لَمَّا أُنْزِلَتْ هَذِهِ اَلْآيَةُ عَلَى اَلنَّبِيِّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ اَللَّهُمَّ زِدْنِي فَأَنْزَلَ اَللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ اَللَّهُمَّ زِدْنِي فَأَنْزَلَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِ: مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً فَعَلِمَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَنَّ اَلْكَثِيرَ مِنَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لاَ يُحْصَى وَ لَيْسَ لَهُ مُنْتَهًى». 

شرح حال راوی

به چند دلیل، در عنوان راوی، کلمه «ابو» افتاده و ابو ایوب الخزاز درست است:

1. در منبع حدیث - یعنی معانی الاخبار و دیگر کتاب‌های روایی - واژه «ابو ایوب الخزاز» ذکر شده است.
2. در کتاب‌های رجالی به نام «ایوب الخزاز» اشاره نشده است.
3. روایت فراوان، عثمان بن عیسی از «ابو ایوب الخزاز» در اسناد روایات.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۱