وقت معلوم

مقدمه

• "وقت معلوم" یک بار در آیه ﴿إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ﴾ و بار دیگر در سوره ﴿ إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ﴾ به کار رفته است؛ آن هنگام که ابلیس، مأمور به سجده بر آدم شد؛ ولی سجده نکرد. قرآن، در این‏ باره می‌‏فرماید: ﴿ قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِينَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ وَإِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي إِلَى يَوْمِ الدِّينِ قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِينَ إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ﴾
• مفسّران، در این‏که منظور از ﴿ يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ﴾؛ چه روزی است، گمانه‌‏های پرشماری ارائه کرده‌‏اند؛ برخی آن را پایان این جهان می‏‌دانند؛ چرا که در آن‏روز همه موجودات زنده می‌‏میرند، و فقط ذات خداوند سبحانه و تعالی می‌‏ماند. گروهی احتمال داده‏‌اند منظور از آن، روز قیامت است؛ ولی این احتمال، نه با ظاهر آیات مورد بحث می‌‏سازد که لحن آن نشان می‏‌دهد با تمام خواسته او موافقت نشد و نه با آیات دیگر قرآن که از مرگ عموم زندگان در پایان این جهان خبر می‏‌دهد. این احتمال نیز وجود دارد که آیه یاد شده، به زمانی اشاره باشد که هیچ‏کس جز خدا نمی‌‏داند.
• آنچه این عبارت را در بحث مهدویت وارد کرده؛ برخی روایات‏ است که ﴿ يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ﴾ را دوران ظهور حضرت مهدی (ع)‏ دانسته است. از وهب بن جمیع - آزاد شده اسحاق بن عمار- نقل شده است که گفت: از حضرت صادق (ع) درباره این گفته ابلیس پرسیدم که: پروردگارا! پس مرا تا روزی که خلایق برانگیخته شوند، مهلت ده خداوند سبحانه و تعالی فرمود: البته تو از مهلت داده‏‌شدگانی تا به روز و هنگام معین و معلوم- آن‏چه روزی خواهد بود؟ فرمود: وقت معلوم، روز قیام قائم آل محمد (ص) است. هرگاه خداوند سبحانه و تعالی او را برانگیزد، آن‏گاه که در مسجد کوفه است ابلیس نزد وی می‌‏آید؛ در حالی که بر زانوانش راه می‌‏رود و می‌‏گوید: "ای وای از این روزگار! آن‏گاه از پیشانی‏اش او را می‏‌گیرد و گردنش را می‏‌زند. آن هنگام، روز وقت معلوم است که مدت او به پایان می‌‏رسد".
• البته در برخی روایات، هلاکت او را به دست پیامبر خاتم (ص) بر صخره‌‏ای در بیت المقدس ذکر کرده‏‌اند.
• بعید نیست مقصود از روایت، این باشد که با روشن شدن حقایق در عصر ظهور و رشد بسیار بالای عقلانی انسان‏‌ها در آن عصر، دیگر مجالی برای اغوای شیطان باقی نخواهد ماند و عملا خلع سلاح و نابود می‏شود و این، پایان مهلت او است.
• پنهان نماند احتمال‌‏های دیگری در بیان مفسران آمده است که لکن همین اختصار در این‏جا کافی به نظر می‌‏رسد.

وقت معلوم در موعودنامه

• برخی از آن به روز قیامت، تعبیر کرده‌اند. وهب بن جمیع می‌گوید: از حضرت صادق (ع) پرسیدم: این‌که خداوند به شیطان فرمود: به تو مهلت داده خواهد شد تا وقت معلوم؛ این چه زمانی خواهد بود؟ فرمود: "آیا پنداشته‌ای این روز، روز قیامت است‌؟ خداوند تا روز قیام قائم ما، به شیطان مهلت داده است. وقتی خداوند قائم را مبعوث می‌کند و اجازه قیام به او می‌دهد، حضرت به مسجد کوفه می‌رود. در آن هنگام، شیطان در حالی که با زانوان خود راه می‌رود، به آن‌جا می‌آید و می‌گوید: ای وای بر من از امروز. حضرت مهدی (ع) پیشانی او را می‌گیرد و گردنش را می‌زند و آن هنگام، روز "وقت معلوم" است که مهلت شیطان به پایان می‌رسد. امام صادق (ع) فرمود: وقت معلوم، روزی است که رسول اکرم (ص) شیطان را بر روی سنگی در بیت المقدس سر می‌بُرد.

پرسش‌های وابسته

• مراد از وقت معلوم که در قرآن امده است چیست؟ (پرسش)

منابع

• سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت.
• مجتبی تونه‌ای، موعودنامه.