اخلاق در لغت: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۳ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۵۶

مقدمه

واژه اخلاق در اصل عربی و جمع خُلُق یا خُلْق، به معنای سجیه، طبع و عادت است. واژه خَلق و خُلق در اصل (همچون شَرب و شُرب، و نیز صَرم و صُرم) از یک ریشه‌اند؛ با این تفاوت که خَلق، مربوط به صفات، اشکال و هیئت‌های ظاهری و جسمانی است که با قوه بینایی قابل درک هستند؛ اما خُلْق و خُلُق به صورت باطنی انسان (نفس انسانی و اوصاف و ویژگی‌های مختص به آن)^[۱] اطلاق می‌شوند؛ در قرآن کریم نیز واژه خُلُق در همین معنا به کار رفته است: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾^[۲]، ﴿إِنْ هَذَا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ﴾^[۳].

واژه خَلاق نیز که در قرآن به کار رفته، از همین ریشه و به معنای بهره‌ای است که انسان به وسیله خلق و خوی نیکو کسب می‌کند^[۴]: ﴿مَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ﴾^[۵].^[۶]

به گفته «راغب اصفهانی»، واژه «خلق» (به فتح یا ضم خ) در اصل به یک ریشه باز می‌گردد؛ با این تفاوت که «خَلق» به معنای هیأت، شکل و صورت ظاهری است که انسان با چشم سر می‎بیند و «خُلق» به معنای قوا، سجایا و صفات درونی که با چشم دل دیده می‌شود و آثار آن در گفتار و رفتار فرد بروز می‌کند^[۷].

آن‎چه از دیدگاه اهل لغت در باب شناخت معنای «اخلاق» در خور تأمل و دقت است این است که به نظر آنان خُلق و خوی، مانند ویژگی‌های فیزیکی و جسمی ریشه در اعماق وجود انسان دارد و به آسانی قابل تغییر و زوال نیستند؛ مگر با برنامه‌ریزی‎های درست و دقیق تربیتی و پرورشی که مربی اخلاق بتواند با نهادینه کردن فضایل اخلاقی در درون فرد، رفتارهای زشت را به کلی از وی ریشه‎کن کند. بنابراین، اخلاق در نزد لغویان به معنای صفت یا ملکه‌ای است در نفس انسان که منشأ صدور افعال خیر و شر از وی می‌شود، بدون تفکر و تأمل^[۸].^[۹]

منابع

پانویس

↑ بنگرید به: زبیدی، تاج العروس، ج۶، ص۳۳۷؛ طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۶۹۳.
↑ «و به راستی تو را خویی است سترگ» سوره قلم، آیه ۴.
↑ «این جز شیوه پیشینیان نیست» سوره شعراء، آیه ۱۳۷.
↑ مفردات غریب القرآن، ص۱۵۸.
↑ «هر کس خریدار آن باشد در جهان واپسین بهره‌ای ندارد» سوره بقره، آیه ۱۰۲.
↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا، ص ۱۷؛ جوادی، محسن، مقاله «اخلاق»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲؛ علی‌زاده و احمدپور، مقاله «اخلاق»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۵۱۹ - ۵۳۰.
↑ مفردات الفاظ القرآن، واژه «خلق».
↑ المعجم الوسیط، واژه «خلق».
↑ احسانی، محمد، سیره اخلاقی و تربیتی معصومین، ص ۲۰.

[1] بنگرید به: زبیدی، تاج العروس، ج۶، ص۳۳۷؛ طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۶۹۳.

[2] «و به راستی تو را خویی است سترگ» سوره قلم، آیه ۴.

[3] «این جز شیوه پیشینیان نیست» سوره شعراء، آیه ۱۳۷.

[4] مفردات غریب القرآن، ص۱۵۸.

[5] «هر کس خریدار آن باشد در جهان واپسین بهره‌ای ندارد» سوره بقره، آیه ۱۰۲.

[6] جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا، ص ۱۷؛ جوادی، محسن، مقاله «اخلاق»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲؛ علی‌زاده و احمدپور، مقاله «اخلاق»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۵۱۹ - ۵۳۰.

[7] مفردات الفاظ القرآن، واژه «خلق».

[8] المعجم الوسیط، واژه «خلق».

[9] احسانی، محمد، سیره اخلاقی و تربیتی معصومین، ص ۲۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{سیره معصوم}}
 {{مدخل مرتبط
 | موضوع مرتبط = اخلاق
-| عنوان مدخل  = [[اخلاق]]
+| عنوان مدخل  = اخلاق
 | مداخل مرتبط = [[اخلاق در لغت]] - [[اخلاق در قرآن]] - [[اخلاق در فقه اسلامی]] - [[اخلاق در نهج البلاغه]] - [[اخلاق در اخلاق اسلامی]] - [[اخلاق در سیره پیامبر خاتم]] - [[اخلاق در معارف دعا و زیارات]] - [[اخلاق در معارف و سیره سجادی]] - [[اخلاق در معارف و سیره رضوی]] - [[اخلاق در فلسفه اسلامی]] - [[اخلاق در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]
 | پرسش مرتبط  =
@@ خط ۸: / خط ۷: @@
 == مقدمه ==
-واژه [[اخلاق]]، جمع خُلُق یا خُلْق، به معنای [[سجیه]]، طبع و [[عادت]] است. واژه خَلق و [[خُلق]] در اصل (همچون شَرب و شُرب، و نیز صَرم و صُرم) از یک ریشه‌اند؛ با این تفاوت که خَلق، مربوط به صفات، اشکال و هیئت‌های ظاهری و [[جسمانی]] است که با [[قوه]] [[بینایی]] قابل [[درک]] هستند؛ اما خُلْق و خُلُق به صورت [[باطنی]] [[انسان]] (نفس [[انسانی]] و اوصاف و ویژگی‌های مختص به آن)<ref>بنگرید به: زبیدی، تاج العروس، ج۶، ص۳۳۷؛ طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۶۹۳.</ref> اطلاق می‌شوند؛ در [[قرآن کریم]] نیز واژه خُلُق در همین معنا به کار رفته است:
+واژه [[اخلاق]] در اصل عربی و جمع خُلُق یا خُلْق، به معنای سجیه، طبع و عادت است. واژه خَلق و [[خُلق]] در اصل (همچون شَرب و شُرب، و نیز صَرم و صُرم) از یک ریشه‌اند؛ با این تفاوت که خَلق، مربوط به صفات، اشکال و هیئت‌های ظاهری و جسمانی است که با قوه [[بینایی]] قابل [[درک]] هستند؛ اما خُلْق و خُلُق به صورت [[باطنی]] [[انسان]] (نفس [[انسانی]] و اوصاف و ویژگی‌های مختص به آن)<ref>بنگرید به: زبیدی، تاج العروس، ج۶، ص۳۳۷؛ طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۶۹۳.</ref> اطلاق می‌شوند؛ در [[قرآن کریم]] نیز واژه خُلُق در همین معنا به کار رفته است: {{متن قرآن|وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ}}<ref>«و به راستی تو را خویی است سترگ» سوره قلم، آیه ۴.</ref>، {{متن قرآن|إِنْ هَذَا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ}}<ref>«این جز شیوه پیشینیان نیست» سوره شعراء، آیه ۱۳۷.</ref>.
-{{متن قرآن|وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ}}<ref>«و به راستی تو را خویی است سترگ» سوره قلم، آیه ۴.</ref>.
-{{متن قرآن|إِنْ هَذَا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ}}<ref>«این جز شیوه پیشینیان نیست» سوره شعراء، آیه ۱۳۷.</ref>.
+واژه خَلاق نیز که در [[قرآن]] به کار رفته، از همین ریشه و به معنای بهره‌ای است که انسان به وسیله [[خلق و خوی]] [[نیکو]] کسب می‌کند<ref>مفردات غریب القرآن، ص۱۵۸.</ref>: {{متن قرآن|مَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ}}<ref>«هر کس خریدار آن باشد در جهان واپسین بهره‌ای ندارد» سوره بقره، آیه ۱۰۲.</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا (کتاب)|سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا]]، ص ۱۷؛ [[محسن جوادی|جوادی، محسن]]، [[اخلاق - جوادی (مقاله)|مقاله «اخلاق»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم ج۲]]؛ [[مهدی علی‌زاده|علی‌زاده]] و [[مهدی احمدپور|احمدپور]]، [[اخلاق - علی‌زاده و احمدپور (مقاله)|مقاله «اخلاق»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۵۱۹ - ۵۳۰.</ref>
-واژه خَلاق نیز که در [[قرآن]] به کار رفته، از همین ریشه و به معنای بهره‌ای است که انسان به وسیله [[خلق و خوی]] [[نیکو]] کسب می‌کند<ref>مفردات غریب القرآن، ص۱۵۸.</ref>:
+به گفته «[[راغب اصفهانی]]»، واژه «[[خلق]]» (به فتح یا ضم خ) در اصل به یک ریشه باز می‌گردد؛ با این تفاوت که «خَلق» به معنای هیأت، شکل و صورت ظاهری است که [[انسان]] با [[چشم سر]] می‎بیند و «خُلق» به معنای قوا، سجایا و صفات درونی که با چشم [[دل]] دیده می‌شود و آثار آن در گفتار و [[رفتار]] فرد بروز می‌کند<ref>مفردات الفاظ القرآن، واژه «خلق».</ref>.
-{{متن قرآن|مَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ}}<ref>«هر کس خریدار آن باشد در جهان واپسین بهره‌ای ندارد» سوره بقره، آیه ۱۰۲.</ref>.
-اما واژه اخلاق – اصطلاحاً- به آن دسته از ویژگی‌ها و [[ملکات نفسانی]] گفته می‌شود که به وسیله آنها، کارهای انسان با سهولت و به آسانی از او سر می‌زند. تعریف [[خواجه نصیرالدین طوسی]] از اخلاق [[گواه]] بر این مدعاست:
-خُلق ملکه‌ای بُوَد که نفس را مقتضی سهولت صدور فعلی بود از او، بی‌احتیاج تفکری و رؤیتی<ref>طوسی، اخلاق ناصری، ص۶۴.</ref>.
-بدین‌ترتیب، اخلاق به آن دسته از صفات [[نفسانی]] گفته می‌شود که در اثر عواملی همچون تکرار یک فعل، حصول [[معرفت]] و [[بصیرت]] لازم، [[تأمل]] و [[تفکر]] و [[عنایات]] [[الهی]]، نوعی [[ثبات]]، [[رسوخ]]، [[استمرار]] و دوام در نفس می‌یابند و به آسانی قابل زوال نیستند. در [[فلسفه]]، این گونه کیفیات نفسانی را «[[ملکه]]» و کیفیات نفسانی زودگذر را «حال» می‌نامند<ref>طباطبایی، نهایه الحکمه، ص۱۰۷.</ref>.
-طبق تعریف یادشده، واژه اخلاق مربوط به [[ملکات]] درونی و [[نفسانی]] است که منشأ [[افعال]] بیرونی می‌شوند؛ اما گاه این واژه بر هر کاری که متصف به حسن یا [[قبح]] بوده؛ و صاحبش [[مستحق مدح]] یا [[ذم]] باشد نیز اطلاق گردیده است؛ حتی اگر هنوز به صورت صفتی [[راسخ]] در نفس درنیامده باشد<ref>مصباح یزدی، دروس فلسفه اخلاق، ص۹-۱۰.</ref><ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا (کتاب)|سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا]]، ص ۱۷.</ref>
+آن‎چه از دیدگاه اهل لغت در باب [[شناخت]] معنای «اخلاق» در خور [[تأمل]] و دقت است این است که به نظر آنان [[خُلق و خوی]]، مانند ویژگی‌های فیزیکی و جسمی ریشه در اعماق وجود انسان دارد و به آسانی قابل [[تغییر]] و زوال نیستند؛ مگر با برنامه‌ریزی‎های درست و دقیق [[تربیتی]] و پرورشی که مربی اخلاق بتواند با نهادینه کردن [[فضایل اخلاقی]] در درون فرد، رفتارهای زشت را به کلی از وی ریشه‎کن کند. بنابراین، اخلاق در نزد لغویان به معنای صفت یا ملکه‌ای است در [[نفس انسان]] که منشأ صدور افعال خیر و [[شر]] از وی می‌شود، بدون [[تفکر]] و تأمل<ref>المعجم الوسیط، واژه «خلق».</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۰.</ref>
 == منابع ==
 {{منابع}}
 # [[پرونده:10117116.jpg|22px]] [[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا (کتاب)|'''سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا''']]
+# [[پرونده:IM009731.jpg|22px]] [[مهدی علی‌زاده|علی‌زاده]] و [[مهدی احمدپور|احمدپور]]، [[اخلاق - علی‌زاده و احمدپور (مقاله)|مقاله «اخلاق»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۱''']]
+# [[پرونده:000053.jpg|22px]] [[محسن جوادی|جوادی، محسن]]، [[اخلاق - جوادی (مقاله)|مقاله «اخلاق»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۲''']]
+# [[پرونده:IM010671.jpg|22px]] [[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|'''سیره اخلاقی و تربیتی معصومین''']]
 {{پایان منابع}}