اسماعیل بن فضل هاشمی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (یک نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱۴: | خط ۱۴: | ||
[[شیخ طوسی]] در [[الفهرست]] از اسماعیل بن الفضل یاد نکرده؛ ولی در کتاب [[رجال طوسی]] در دو جا از او نام برده است؛ در [[اصحاب امام باقر]]{{ع}} نوشته است: {{عربی|"إسماعيل بن الفضل بن يعقوب بن الفضل بن عبدالله بن الحارث بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب، ثقة من أهل البصرة"}}<ref>رجال الطوسی، ص۱۲۴، ش۱۲۴۵.</ref> و در [[اصحاب امام صادق]]{{ع}}: {{عربی|"إسماعيل بن الفضل الهاشمي المدني"}}<ref>رجال الطوسی، ص۱۵۹، ش۱۷۸۴.</ref>. | [[شیخ طوسی]] در [[الفهرست]] از اسماعیل بن الفضل یاد نکرده؛ ولی در کتاب [[رجال طوسی]] در دو جا از او نام برده است؛ در [[اصحاب امام باقر]]{{ع}} نوشته است: {{عربی|"إسماعيل بن الفضل بن يعقوب بن الفضل بن عبدالله بن الحارث بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب، ثقة من أهل البصرة"}}<ref>رجال الطوسی، ص۱۲۴، ش۱۲۴۵.</ref> و در [[اصحاب امام صادق]]{{ع}}: {{عربی|"إسماعيل بن الفضل الهاشمي المدني"}}<ref>رجال الطوسی، ص۱۵۹، ش۱۷۸۴.</ref>. | ||
[[نجاشی]] عنوان جداگانه‌ای برای وی قرار نداده است؛ | [[نجاشی]] عنوان جداگانه‌ای برای وی قرار نداده است؛ لکن در [[ترجمه]] برادرزاده‌اش ([[حسین بن محمد بن فضیل]]) از وی یاد کرده است<ref>رجال النجاشی، ص۵۶، ش۱۳۱.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۴ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۴، ص 224-225.</ref> | ||
==[[طبقه راوی]]== | ==[[طبقه راوی]]== | ||
از [[تاریخ]] ولادت و [[وفات]] اسماعیل بن الفضل گزارشی نرسیده است؛ | از [[تاریخ]] ولادت و [[وفات]] اسماعیل بن الفضل گزارشی نرسیده است؛ لکن [[برقی]] او را از اصحاب امام صادق{{ع}} <ref>رجال البرقی، ص۱۹.</ref> و شیخ طوسی از اصحاب امام باقر<ref> رجال الطوسی، ص۱۲۴، ش۱۲۴۵.</ref> و امام صادق{{ع}} <ref>رجال الطوسی، ص۱۵۹، ش۱۷۸۴.</ref> برشمرده‌اند و از عبارت نجاشی برداشت می‌شود که اسماعیل بن الفضل از امام صادق و [[امام کاظم]]{{عم}} روایت کرده است<ref>در ترجمه حسین بن محمد بن فضل برادرزاده [[اسماعیل بن فضل]] نوشته است: {{عربی|روی أبوه عن أبی عبدالله و أبی الحسن{{ع}}، و عمومته کذلک إسحاق و [[یعقوب]] و إسماعیل}}؛ (رجال النجاشی، ص۵۶، ش۱۳۱). | ||
مراد نجاشی از عبارت {{عربی|عمومته کذلک}} این است که [[اسحاق]]، یعقوب و اسماعیل عموهای حسین بن محمد بن فضل مانند پدرش ([[محمد بن فضل]]) از امام صادق و امام کاظم{{عم}} [[روایت]] می‌کنند. (ر.ک: معجم [[رجال الحدیث]]، ج۳، ص۲۲۷، ش۱۱۷۳؛ قاموس الرجال، ج۸، ص۳۹۹، ش۵۸۹۷).</ref>. | مراد نجاشی از عبارت {{عربی|عمومته کذلک}} این است که [[اسحاق]]، یعقوب و اسماعیل عموهای حسین بن محمد بن فضل مانند پدرش ([[محمد بن فضل]]) از امام صادق و امام کاظم{{عم}} [[روایت]] می‌کنند. (ر.ک: معجم [[رجال الحدیث]]، ج۳، ص۲۲۷، ش۱۱۷۳؛ قاموس الرجال، ج۸، ص۳۹۹، ش۵۸۹۷).</ref>. | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
==[[استادان]] و [[شاگردان راوی]]== | ==[[استادان]] و [[شاگردان راوی]]== | ||
تقریباً تمام روایات اسماعیل بن فضل بی‌واسطه از [[معصوم]]{{ع}} است و در بعضی اسناد به واسطه [[ثابت بن دینار]] ([[ابو حمزه ثمالی]]) از [[امام سجاد]]{{ع}} نیز نقل کرده است <ref>{{متن حدیث|رَوَى إِسْمَاعِيلُ بْنُ الْفَضْلِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ دِينَارٍ عَنْ سَيِّدِ الْعَابِدِينَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ{{ع}} قَالَ حَقُّ اللَّهِ الْأَكْبَرُ عَلَيْكَ أَنْ تَعْبُدَهُ وَ لَا تُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ بِإِخْلَاصٍ جَعَلَ لَكَ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ يَكْفِيَكَ أَمْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ...}}؛ (من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۶۱۸، ح۳۲۱۴).</ref>؛ | تقریباً تمام روایات اسماعیل بن فضل بی‌واسطه از [[معصوم]]{{ع}} است و در بعضی اسناد به واسطه [[ثابت بن دینار]] ([[ابو حمزه ثمالی]]) از [[امام سجاد]]{{ع}} نیز نقل کرده است <ref>{{متن حدیث|رَوَى إِسْمَاعِيلُ بْنُ الْفَضْلِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ دِينَارٍ عَنْ سَيِّدِ الْعَابِدِينَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ{{ع}} قَالَ حَقُّ اللَّهِ الْأَكْبَرُ عَلَيْكَ أَنْ تَعْبُدَهُ وَ لَا تُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ بِإِخْلَاصٍ جَعَلَ لَكَ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ يَكْفِيَكَ أَمْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ...}}؛ (من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۶۱۸، ح۳۲۱۴).</ref>؛ لکن [[راویان]] متعددی از ایشان روایت کرده‌اند که از [[شاگردان]] [[حدیثی]] وی شمرده می‌شوند؛ مانند [[بهلول]]، [[علی ابن رئاب الکوفی]]، [[صالح بن سعید الراشدی]]، [[عمر بن اذینه]]، [[ابان بن عثمان]]، [[الحسین بن یزید النوفلی]]، [[القاسم بن محمد الجوهری]]، [[جعفر بن بشیر البجلی]]، [[محمد بن سنان]]، [[محمد بن علی بن النعمان]]، [[مروان بن مسلم]] و [[اسماعیل بن ابراهیم الخزاز]]<ref>ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۵، ص۲۷۳، ج۷، ص۳۵۶؛ الکافی، ج۳، ص۳۴۰، (ح۸)، ج۷، ص۲۴۲، (ح۱۳)، ج۵، ص۴۵۱، (ح۶)؛ الخصال، ج۲، ص۵۴۳، ح۱۹؛ تهذیب الأحکام، ج۹، ص۱۵۰، (ح ۵۹)، ج۵، ص۲۹۸، (ح۹)، ج۹، ص۱۳۵، (ح۱۵)، ج۳، ص۲۰۸، (ح۹)، ج۱، ص۳۵۷، (ح ۳۲)؛ علل الشرائع، ج۱، ص۵۴، ح۱.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۴ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۴، ص 226.</ref> | ||
==[[مذهب]] [[راوی]]== | ==[[مذهب]] [[راوی]]== | ||
| خط ۳۲: | خط ۳۲: | ||
==جایگاه [[حدیثی]] راوی== | ==جایگاه [[حدیثی]] راوی== | ||
اسماعیل بن الفضل از راویان [[ثقه]] امامی شمرده می‌شود و [[رجالیان]] بزرگی مانند [[ابن فضال]] در [[رجال کشی]]<ref>{{متن حدیث|قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ، أَنَّ إِسْمَاعِيلَ بْنَ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيَّ... كَانَ ثِقَةً}}؛ (اختیار معرفة الرجال)، ص۲۱۸، ش۳۹۳).</ref> و [[شیخ طوسی]] در [[کتاب الرجال]] خود<ref>{{عربی|ثقة من أهل البصرة}}؛ (رجال الطوسی، ص۱۲۴، ش۱۲۴۵).</ref> و [[نجاشی]] در [[ترجمه]] برادرزاده وی ([[الحسین بن محمد بن الفضل]]) <ref>نجاشی به وثاقت اسماعیل بن فضل تصریح نکرده است؛ | اسماعیل بن الفضل از راویان [[ثقه]] امامی شمرده می‌شود و [[رجالیان]] بزرگی مانند [[ابن فضال]] در [[رجال کشی]]<ref>{{متن حدیث|قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ، أَنَّ إِسْمَاعِيلَ بْنَ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيَّ... كَانَ ثِقَةً}}؛ (اختیار معرفة الرجال)، ص۲۱۸، ش۳۹۳).</ref> و [[شیخ طوسی]] در [[کتاب الرجال]] خود<ref>{{عربی|ثقة من أهل البصرة}}؛ (رجال الطوسی، ص۱۲۴، ش۱۲۴۵).</ref> و [[نجاشی]] در [[ترجمه]] برادرزاده وی ([[الحسین بن محمد بن الفضل]]) <ref>نجاشی به وثاقت اسماعیل بن فضل تصریح نکرده است؛ لکن در الحسین بن محمد بن الفضل برادرزاده اسماعیل بن فضل نوشته است: {{عربی|ثقة، روی أبوه عن أبی عبدالله و أبی الحسن{{ع}} ذکره ذلک أبو العباس و عمومته کذلک إسحاق و یعقوب و إسماعیل و کان ثقة}} درباره جمله {{عربی|و عمومته کذلک}} و {{عربی|کان ثقة}} دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ بعضی از جمله {{عربی|و عمومته کذلک}} برداشت کرده‌اند که اسماعیل بن فضل هم ثقه است؛ هم از امام صادق و امام کاظم{{عم}} روایت می‌کند؛ ولی برخی دیگر گفته‌اند که جمله {{عربی|و عمومته کذلک}} تنها بر روایت اسماعیل بن فضل از امام صادق و امام کاظم{{عم}} دلالت دارد و توثیق از آن فهمیده نمی‌شود، چنان که بعضی احتمال دادند که مرجع ضمیر کان در جمله {{عربی|و کان ثقة}} به اسماعیل برمی‌گردد. (ر.ک: معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۲۲۷؛ تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۱۰، ص۲۷۸ (طبع جدید)؛ قاموس الرجال، ج۲، ص۹۸؛ تهذیب المقال، ج۲، ص۱۵۱).</ref> و [[علامه حلی]]<ref>{{عربی|ثقة من أهل البصرة. هو کهل من کهولنا و سید من ساداتنا}}؛ (خلاصة الاقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۷).</ref> به [[وثاقت]] وی تصریح کرده‌اند. | ||
و اجلّای از [[راویان]] - مانند [[جعفر بن بشیر]] درباره جعفر بن بشیر آمده است: <ref>{{عربی|روی عن الثقات و رووا عنه}}؛ (رجال النجاشی، ص۱۱۹، ش۳۰۴).</ref> و [[ابان بن عثمان الاحمر]]<ref>از اصحاب اجماع است. (ر.ک: رجال الکشی اختیار معرفة الرجال)، ص۳۷۵، ش۷۰۵).</ref> - نیز از وی [[روایت]] کرده‌اند که بر [[جلالت]] [[اسماعیل بن فضل]] دلالت دارد. | و اجلّای از [[راویان]] - مانند [[جعفر بن بشیر]] درباره جعفر بن بشیر آمده است: <ref>{{عربی|روی عن الثقات و رووا عنه}}؛ (رجال النجاشی، ص۱۱۹، ش۳۰۴).</ref> و [[ابان بن عثمان الاحمر]]<ref>از اصحاب اجماع است. (ر.ک: رجال الکشی اختیار معرفة الرجال)، ص۳۷۵، ش۷۰۵).</ref> - نیز از وی [[روایت]] کرده‌اند که بر [[جلالت]] [[اسماعیل بن فضل]] دلالت دارد. | ||
| خط ۴۶: | خط ۴۶: | ||
[[علامه مجلسی]] می‌نویسد: {{عربی|قوله{{ع}}: {{متن حدیث|لَا تُنْكِرْ ذَلِكَ}} أي لا تتعرض لهم بما يوجب استخفافهم بك و إهانتهم إياك، فإن كونك فيهم و مشاهدتهم أطوارك [[حجة]] عليهم، أو المراد لا تسأم و لا تضجر من دعوتهم، فإنك في القيامة حجة عليهم، فيكون ذلك تسلية له و تحريصا على هدايته لهم، أو المراد محض التسلية و رفع الاستبعاد من وقوعه بينهم، و ابتلائه بهم، و بيان أن الحكمة في ذلك كونه حجة عليهم، و [[الأول]] أظهر}}<ref>مرآة العقول، ج۲۵، ص۱۹۵.</ref>. | [[علامه مجلسی]] می‌نویسد: {{عربی|قوله{{ع}}: {{متن حدیث|لَا تُنْكِرْ ذَلِكَ}} أي لا تتعرض لهم بما يوجب استخفافهم بك و إهانتهم إياك، فإن كونك فيهم و مشاهدتهم أطوارك [[حجة]] عليهم، أو المراد لا تسأم و لا تضجر من دعوتهم، فإنك في القيامة حجة عليهم، فيكون ذلك تسلية له و تحريصا على هدايته لهم، أو المراد محض التسلية و رفع الاستبعاد من وقوعه بينهم، و ابتلائه بهم، و بيان أن الحكمة في ذلك كونه حجة عليهم، و [[الأول]] أظهر}}<ref>مرآة العقول، ج۲۵، ص۱۹۵.</ref>. | ||
۳. {{متن حدیث|وَ رَوَى إِسْمَاعِيلُ بْنُ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيُّ قَالَ: عَلَّمَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} دُعَاءً أَدْعُو بِهِ لَيْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ هُوَ: اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ، الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ، الْخَالِقُ الرَّازِقُ، الْمُحْيِي الْمُمِيتُ، الْبَدِيءُ الْبَدِيعُ، لَكَ الْجَلَالُ وَ لَكَ الْفَضْلُ، وَ لَكَ الْحَمْدُ وَ لَكَ الْمَنُّ، وَ لَكَ الْجُودُ وَ لَكَ الْكَرَمُ، وَ لَكَ الْمَجْدُ، وَ لَكَ الْأَمْرُ وَ لَكَ الشُّكْرُ، وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ. يَا وَاحِدُ يَا أَحَدُ يَا صَمَدُ، يَا مَنْ {{متن قرآن|لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ * وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ}}<ref>نه زاده است و نه او را زاده‌اند * و نه هیچ کس او را همانند است سوره اخلاص، آیه ۳-۴.</ref> | ۳. {{متن حدیث|وَ رَوَى إِسْمَاعِيلُ بْنُ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيُّ قَالَ: عَلَّمَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} دُعَاءً أَدْعُو بِهِ لَيْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ هُوَ: اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ، الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ، الْخَالِقُ الرَّازِقُ، الْمُحْيِي الْمُمِيتُ، الْبَدِيءُ الْبَدِيعُ، لَكَ الْجَلَالُ وَ لَكَ الْفَضْلُ، وَ لَكَ الْحَمْدُ وَ لَكَ الْمَنُّ، وَ لَكَ الْجُودُ وَ لَكَ الْكَرَمُ، وَ لَكَ الْمَجْدُ، وَ لَكَ الْأَمْرُ وَ لَكَ الشُّكْرُ، وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ. يَا وَاحِدُ يَا أَحَدُ يَا صَمَدُ، يَا مَنْ {{متن قرآن|لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ * وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ}}<ref>نه زاده است و نه او را زاده‌اند * و نه هیچ کس او را همانند است سوره اخلاص، آیه ۳-۴.</ref>، صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِي وَ ارْحَمْنِي، وَ اكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي، وَ اقْضِ دَيْنِي، وَ وَسِّعْ عَلَيَّ فِي رِزْقِي، فَإِنَّكَ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ كُلَّ أَمْرٍ حَكِيمٍ تَفْرُقُ، وَ مَنْ تَشَاءُ مِنْ خَلْقِكَ تَرْزُقُ، فَارْزُقْنِي وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ. فَإِنَّكَ قُلْتَ وَ أَنْتَ خَيْرُ الْقَائِلِينَ النَّاطِقِينَ: {{متن قرآن|وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ}}<ref>و بخشش خداوند را درخواست کنید سوره نساء، آیه ۳۲.</ref> فَمِنْ فَضْلِكَ أَسْأَلُ، وَ إِيَّاكَ قَصَدْتُ، وَ ابْنَ نَبِيِّكَ اعْتَمَدْتُ، وَ لَكَ رَجَوْتُ، فَارْحَمْنِي يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ}}<ref>المزار الکبیر (مشهدی)، ص۴۱۲.</ref>. | ||
'''نکته:''' علامه مجلسی ذیل [[روایت]] [[الکافی]] که در سند آن [[اسماعیل البصری]] ذکر شده<ref>{{متن حدیث|وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْبَصْرِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} يَقُولُ تَقْعُدُونَ فِي الْمَكَانِ فَتُحَدِّثُونَ وَ تَقُولُونَ مَا شِئْتُمْ وَ تَتَبَرَّءُونَ مِمَّنْ شِئْتُمْ وَ تَوَلَّوْنَ مَنْ شِئْتُمْ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ وَ هَلِ الْعَيْشُ إِلَّا هَكَذَا}}؛ (الکافی، ج۸، ص۲۲۹، ح۲۹۲).</ref>، استظهار کرده که مراد از این عنوان ([[اسماعیل البصری]]) در این سند [[اسماعیل بن الفضل الهاشمی]] است<ref>{{عربی|الظاهر أنه إسماعیل بن الفضل}}؛ (مرآة العقول، ج۲۶، ص۱۶۳ پاورقی حدیث ۲۹۲). </ref>؛ ولی مرحوم [[خویی]] آن را بعید دانسته و نپذیرفته است<ref>ر.ک: معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۲، ش۱۲۷۲.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۴ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۴، ص 227-230.</ref> | '''نکته:''' علامه مجلسی ذیل [[روایت]] [[الکافی]] که در سند آن [[اسماعیل البصری]] ذکر شده<ref>{{متن حدیث|وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْبَصْرِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} يَقُولُ تَقْعُدُونَ فِي الْمَكَانِ فَتُحَدِّثُونَ وَ تَقُولُونَ مَا شِئْتُمْ وَ تَتَبَرَّءُونَ مِمَّنْ شِئْتُمْ وَ تَوَلَّوْنَ مَنْ شِئْتُمْ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ وَ هَلِ الْعَيْشُ إِلَّا هَكَذَا}}؛ (الکافی، ج۸، ص۲۲۹، ح۲۹۲).</ref>، استظهار کرده که مراد از این عنوان ([[اسماعیل البصری]]) در این سند [[اسماعیل بن الفضل الهاشمی]] است<ref>{{عربی|الظاهر أنه إسماعیل بن الفضل}}؛ (مرآة العقول، ج۲۶، ص۱۶۳ پاورقی حدیث ۲۹۲). </ref>؛ ولی مرحوم [[خویی]] آن را بعید دانسته و نپذیرفته است<ref>ر.ک: معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۲، ش۱۲۷۲.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۴ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۴، ص 227-230.</ref> | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۳۲
اسماعیل بن فضل هاشمی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسماعیل بن فضل هاشمی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
اسماعیل بن الفضل الهاشمی، تنها در یک سند روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از علل الشرائع ذکر شده است:
«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ الْهَمْدَانِيُّ مَوْلَى بَنِي هَاشِمٍ قَالَ أَخْبَرَنَا الْمُنْذِرُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ الْخَزَّازُ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ قَالَ: قُلْتُ جعفر [لِجَعْفَرِ] بْنِ مُحَمَّدٍ(ع): أَخْبِرْنِي عَنْ يَعْقُوبَ(ع) لَمَّا قَالَ لَهُ بَنُوهُ ﴿يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ * قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي﴾[۱] فَأَخَّرَ الِاسْتِغْفَارَ لَهُمْ وَ يُوسُفَ(ع) لَمَّا قَالُوا لَهُ ﴿تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَإِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ * قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾[۲] قَالَ لِأَنَّ قَلْبَ الشَّابِّ أَرَقُّ مِنْ قَلْبِ الشَّيْخِ وَ كَانَتْ جِنَايَةُ وُلْدِ يَعْقُوبَ عَلَى يُوسُفَ وَ جِنَايَتُهُمْ عَلَى يَعْقُوبَ إِنَّمَا كَانَتْ بِجِنَايَتِهِمْ عَلَى يُوسُفَ فَبَادَرَ يُوسُفُ إِلَى الْعَفْوِ عَنْ حَقِّهِ وَ أَخَّرَ يَعْقُوبُ الْعَفْوَ لِأَنَّ عَفْوَهُ إِنَّمَا كَانَ عَنْ حَقِّ غَيْرِهِ فَأَخَّرَهُمْ إِلَى السَّحَرِ لَيْلَةِ الْجُمُعَةِ»[۳].[۴]
شرح حال راوی
مراد از راوی، اسماعیل بن فضل بن یعقوب بن فضل بن عبدالله بن حارث بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب[۵] است که در کتاب‌های رجالی شیعه، و در اسناد بسیاری از روایات کتب اربعه و جز آنها ذکر شده است و با عناوین مختلفی مانند اسماعیل بن فضل هاشمی، اسماعیل بن فضل، اسماعیل و اسماعیل بن فضیل روایت کرده است.
اسماعیل بن الفضل از راویان ثقه امامی بوده و محضر سه امام معصوم(ع) را ادراک، و روایات بسیاری در موضوعات مختلف از امام صادق(ع) نقل کرده و از جایگاه بلند و ارزشمندی نزد آن حضرت برخوردار بوده است.
کشی می‌نویسد: "حدثني محمد بن مسعود، قال: حدثني علي بن الحسن بن علي بن فضال: أن إسماعيل بن الفضل الهاشمي كان من ولد نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب، وكان ثقة وكان من أهل البصرة"[۶].
شیخ طوسی در الفهرست از اسماعیل بن الفضل یاد نکرده؛ ولی در کتاب رجال طوسی در دو جا از او نام برده است؛ در اصحاب امام باقر(ع) نوشته است: "إسماعيل بن الفضل بن يعقوب بن الفضل بن عبدالله بن الحارث بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب، ثقة من أهل البصرة"[۷] و در اصحاب امام صادق(ع): "إسماعيل بن الفضل الهاشمي المدني"[۸].
نجاشی عنوان جداگانه‌ای برای وی قرار نداده است؛ لکن در ترجمه برادرزاده‌اش (حسین بن محمد بن فضیل) از وی یاد کرده است[۹].[۱۰]
طبقه راوی
از تاریخ ولادت و وفات اسماعیل بن الفضل گزارشی نرسیده است؛ لکن برقی او را از اصحاب امام صادق(ع) [۱۱] و شیخ طوسی از اصحاب امام باقر[۱۲] و امام صادق(ع) [۱۳] برشمرده‌اند و از عبارت نجاشی برداشت می‌شود که اسماعیل بن الفضل از امام صادق و امام کاظم(ع) روایت کرده است[۱۴].
یادآوری: بیشترین روایات اسماعیل بن فضل از امام صادق(ع) است و چند روایت هم از امام کاظم(ع) نقل کرده است[۱۵] و از بعضی اسناد برداشت می‌شود که امام باقر(ع) را نیز درک، و از آن حضرت روایت کرده است[۱۶].
آیت الله بروجردی، از اسماعیل بن الفضل در طبقه پنجم نام می‌برد[۱۷].[۱۸]
استادان و شاگردان راوی
تقریباً تمام روایات اسماعیل بن فضل بی‌واسطه از معصوم(ع) است و در بعضی اسناد به واسطه ثابت بن دینار (ابو حمزه ثمالی) از امام سجاد(ع) نیز نقل کرده است [۱۹]؛ لکن راویان متعددی از ایشان روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی وی شمرده می‌شوند؛ مانند بهلول، علی ابن رئاب الکوفی، صالح بن سعید الراشدی، عمر بن اذینه، ابان بن عثمان، الحسین بن یزید النوفلی، القاسم بن محمد الجوهری، جعفر بن بشیر البجلی، محمد بن سنان، محمد بن علی بن النعمان، مروان بن مسلم و اسماعیل بن ابراهیم الخزاز[۲۰].[۲۱]
مذهب راوی
اسماعیل بن الفضل در صراط مستقیم بوده و از راویان امامی مذهب شمرده شده است و از روایات برداشت می‌شود که از جایگاه خاصی نزد امام صادق(ع) برخوردار بوده است[۲۲]، چنان که خواهد آمد.[۲۳]
جایگاه حدیثی راوی
اسماعیل بن الفضل از راویان ثقه امامی شمرده می‌شود و رجالیان بزرگی مانند ابن فضال در رجال کشی[۲۴] و شیخ طوسی در کتاب الرجال خود[۲۵] و نجاشی در ترجمه برادرزاده وی (الحسین بن محمد بن الفضل) [۲۶] و علامه حلی[۲۷] به وثاقت وی تصریح کرده‌اند.
و اجلّای از راویان - مانند جعفر بن بشیر درباره جعفر بن بشیر آمده است: [۲۸] و ابان بن عثمان الاحمر[۲۹] - نیز از وی روایت کرده‌اند که بر جلالت اسماعیل بن فضل دلالت دارد.
از روایات نیز برداشت می‌شود که اسماعیل بن فضل دارای جایگاه ویژه‌ای نزد امام صادق(ع) بوده است؛ نمونه‌ها:
۱. «رَوَى أَنَّ الصَّادِقِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) قَالَ: هُوَ كَهْلُ[۳۰] مِنْ كهولنا وَسَيِّدَ مَنْ ساداتنا، وَكَفَاهُ بِهَذَا شَرَفاً، مَعَ صِحَّةِ الرِّوَايَةِ»[۳۱].
۲. «عَنِ الْفَضْلِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْهَاشِمِيِّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: شَكَوْتُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) مَا أَلْقَى مِنْ أَهْلِ بَيْتِي مِنِ اسْتِخْفَافِهِمْ بِالدِّينِ فَقَالَ يَا إِسْمَاعِيلُ لَا تُنْكِرْ ذَلِكَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَعَلَ لِكُلِّ أَهْلِ بَيْتٍ حُجَّةً يَحْتَجُّ بِهَا عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ فِي الْقِيَامَةِ فَيُقَالُ لَهُمْ أَ لَمْ تَرَوْا فُلَاناً فِيكُمْ أَ لَمْ تَرَوْا هَدْيَهُ فِيكُمْ أَ لَمْ تَرَوْا صَلَاتَهُ فِيكُمْ أَ لَمْ تَرَوْا دِينَهُ فَهَلَّا اقْتَدَيْتُمْ بِهِ فَيَكُونُ حُجَّةً عَلَيْهِمْ فِي الْقِيَامَةِ»[۳۲].
ملاصالح مازندرانی در شرح عبارت «يَا إِسْمَاعِيلُ لَا تُنْكِرْ ذَلِكَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ...» می‌نویسد: "أشار إلى أن استخفافهم بالدين لا يضرك وأنه غير مختص بهم بل هو في كل أهل بيت وأنك حجة على أهل بيتك كما أن في كل أهل بيت من هو حجة عليهم"[۳۳].
علامه مجلسی می‌نویسد: قوله(ع): «لَا تُنْكِرْ ذَلِكَ» أي لا تتعرض لهم بما يوجب استخفافهم بك و إهانتهم إياك، فإن كونك فيهم و مشاهدتهم أطوارك حجة عليهم، أو المراد لا تسأم و لا تضجر من دعوتهم، فإنك في القيامة حجة عليهم، فيكون ذلك تسلية له و تحريصا على هدايته لهم، أو المراد محض التسلية و رفع الاستبعاد من وقوعه بينهم، و ابتلائه بهم، و بيان أن الحكمة في ذلك كونه حجة عليهم، و الأول أظهر[۳۴].
۳. «وَ رَوَى إِسْمَاعِيلُ بْنُ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيُّ قَالَ: عَلَّمَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) دُعَاءً أَدْعُو بِهِ لَيْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ هُوَ: اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ، الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ، الْخَالِقُ الرَّازِقُ، الْمُحْيِي الْمُمِيتُ، الْبَدِيءُ الْبَدِيعُ، لَكَ الْجَلَالُ وَ لَكَ الْفَضْلُ، وَ لَكَ الْحَمْدُ وَ لَكَ الْمَنُّ، وَ لَكَ الْجُودُ وَ لَكَ الْكَرَمُ، وَ لَكَ الْمَجْدُ، وَ لَكَ الْأَمْرُ وَ لَكَ الشُّكْرُ، وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ. يَا وَاحِدُ يَا أَحَدُ يَا صَمَدُ، يَا مَنْ ﴿لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ * وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ﴾[۳۵]، صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِي وَ ارْحَمْنِي، وَ اكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي، وَ اقْضِ دَيْنِي، وَ وَسِّعْ عَلَيَّ فِي رِزْقِي، فَإِنَّكَ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ كُلَّ أَمْرٍ حَكِيمٍ تَفْرُقُ، وَ مَنْ تَشَاءُ مِنْ خَلْقِكَ تَرْزُقُ، فَارْزُقْنِي وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ. فَإِنَّكَ قُلْتَ وَ أَنْتَ خَيْرُ الْقَائِلِينَ النَّاطِقِينَ: ﴿وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ﴾[۳۶] فَمِنْ فَضْلِكَ أَسْأَلُ، وَ إِيَّاكَ قَصَدْتُ، وَ ابْنَ نَبِيِّكَ اعْتَمَدْتُ، وَ لَكَ رَجَوْتُ، فَارْحَمْنِي يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ»[۳۷].
نکته: علامه مجلسی ذیل روایت الکافی که در سند آن اسماعیل البصری ذکر شده[۳۸]، استظهار کرده که مراد از این عنوان (اسماعیل البصری) در این سند اسماعیل بن الفضل الهاشمی است[۳۹]؛ ولی مرحوم خویی آن را بعید دانسته و نپذیرفته است[۴۰].[۴۱]
تحقیق
استظهار مجلسی درست است و اشکال مرحوم خویی وارد نیست، به قرینه روایت ابان بن عثمان از اسماعیل البصری؛ زیرا چنان که پیش‌تر یاد شد و از اسناد روایات برداشت می‌شود، ابان بن عثمان از راویان اسماعیل بن الفضل الهاشمی است[۴۲].[۴۳]
منابع
پانویس
- ↑ گفتند: ای پدر! برای ما از گناهانمان آمرزش بخواه که ما بی‌گمان گنهکار بوده‌ایم * گفت: به زودی برایتان از پروردگارم آمرزش می‌خواهم که اوست که آمرزنده بخشاینده است سوره یوسف، آیه ۹۷-۹۸.
- ↑ گفتند: سوگند به خداوند که خداوند تو را بر ما برتری داده است و بی‌گمان ما گنهکار بودیم *(یوسف) گفت: امروز (دیگر) بر شما سرزنشی نیست، خداوند شما را ببخشاید و او مهربان‌ترین مهربانان است سوره یوسف، آیه ۹۱-۹۲.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۶، ص۳۷۸ به نقل از علل الشرائع، ج۱، ص۵۴، ح۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 223.
- ↑ رجال الطوسی، ص۱۲۴، ش۱۲۴۵.
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۲۱۸، ح۳۹۳.
- ↑ رجال الطوسی، ص۱۲۴، ش۱۲۴۵.
- ↑ رجال الطوسی، ص۱۵۹، ش۱۷۸۴.
- ↑ رجال النجاشی، ص۵۶، ش۱۳۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 224-225.
- ↑ رجال البرقی، ص۱۹.
- ↑ رجال الطوسی، ص۱۲۴، ش۱۲۴۵.
- ↑ رجال الطوسی، ص۱۵۹، ش۱۷۸۴.
- ↑ در ترجمه حسین بن محمد بن فضل برادرزاده اسماعیل بن فضل نوشته است: روی أبوه عن أبی عبدالله و أبی الحسن(ع)، و عمومته کذلک إسحاق و یعقوب و إسماعیل؛ (رجال النجاشی، ص۵۶، ش۱۳۱). مراد نجاشی از عبارت عمومته کذلک این است که اسحاق، یعقوب و اسماعیل عموهای حسین بن محمد بن فضل مانند پدرش (محمد بن فضل) از امام صادق و امام کاظم(ع) روایت می‌کنند. (ر.ک: معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۲۲۷، ش۱۱۷۳؛ قاموس الرجال، ج۸، ص۳۹۹، ش۵۸۹۷).
- ↑ «... عَنِ الْفَضْلِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْهَاشِمِيِّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبَا الْحَسَنِ(ع) عَنِ امْرَأَةٍ زَنَتْ فَأَتَتْ بِوَلَدٍ وَ أَقَرَّتْ عِنْدَ إِمَامِ الْمُسْلِمِينَ بِأَنَّهَا زَنَتْ وَ أَنَ وَلَدَهَا ذَلِكَ مِنَ الزِّنَى...»؛ (تھذیب الاحکام، ج۱۰، ص۶۸، ح۲۵۰). «... عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ(ع) عَنْ رَجُلٍ أَتَى أَهْلَهُ وَ هِيَ حَائِضٌ قَالَ يَسْتَغْفِرُ اللَّهَ تَعَالَى وَ لَا يَعُودُ قُلْتُ فَعَلَيْهِ أَدَبٌ قَالَ نَعَمْ خَمْسَةً وَ عِشْرِينَ سَوْطاً رُبُعَ حَدِّ الزَّانِي وَ هُوَ صَاغِرٌ لِأَنَّهُ أَتَى سِفَاحاً»؛ (تھذیب الاحکام، ج۱۰، ص۱۴۵، ح۵۷۵).
- ↑ «... عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ الْفَضْلِ قَالَ: صَلَّى بِنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) أَوْ أَبُو جَعْفَرٍ(ع) فَقَرَأَ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ...»؛ (وسائل الشیعه، ج۶، ص۴۶، ح۷۳۰۱).
- ↑ طبقات رجال الکافی، ص۷۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 225-226.
- ↑ «رَوَى إِسْمَاعِيلُ بْنُ الْفَضْلِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ دِينَارٍ عَنْ سَيِّدِ الْعَابِدِينَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) قَالَ حَقُّ اللَّهِ الْأَكْبَرُ عَلَيْكَ أَنْ تَعْبُدَهُ وَ لَا تُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ بِإِخْلَاصٍ جَعَلَ لَكَ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ يَكْفِيَكَ أَمْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ...»؛ (من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۶۱۸، ح۳۲۱۴).
- ↑ ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۵، ص۲۷۳، ج۷، ص۳۵۶؛ الکافی، ج۳، ص۳۴۰، (ح۸)، ج۷، ص۲۴۲، (ح۱۳)، ج۵، ص۴۵۱، (ح۶)؛ الخصال، ج۲، ص۵۴۳، ح۱۹؛ تهذیب الأحکام، ج۹، ص۱۵۰، (ح ۵۹)، ج۵، ص۲۹۸، (ح۹)، ج۹، ص۱۳۵، (ح۱۵)، ج۳، ص۲۰۸، (ح۹)، ج۱، ص۳۵۷، (ح ۳۲)؛ علل الشرائع، ج۱، ص۵۴، ح۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 226.
- ↑ خلاصة الاقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۷، ش۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 227.
- ↑ «قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ، أَنَّ إِسْمَاعِيلَ بْنَ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيَّ... كَانَ ثِقَةً»؛ (اختیار معرفة الرجال)، ص۲۱۸، ش۳۹۳).
- ↑ ثقة من أهل البصرة؛ (رجال الطوسی، ص۱۲۴، ش۱۲۴۵).
- ↑ نجاشی به وثاقت اسماعیل بن فضل تصریح نکرده است؛ لکن در الحسین بن محمد بن الفضل برادرزاده اسماعیل بن فضل نوشته است: ثقة، روی أبوه عن أبی عبدالله و أبی الحسن(ع) ذکره ذلک أبو العباس و عمومته کذلک إسحاق و یعقوب و إسماعیل و کان ثقة درباره جمله و عمومته کذلک و کان ثقة دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ بعضی از جمله و عمومته کذلک برداشت کرده‌اند که اسماعیل بن فضل هم ثقه است؛ هم از امام صادق و امام کاظم(ع) روایت می‌کند؛ ولی برخی دیگر گفته‌اند که جمله و عمومته کذلک تنها بر روایت اسماعیل بن فضل از امام صادق و امام کاظم(ع) دلالت دارد و توثیق از آن فهمیده نمی‌شود، چنان که بعضی احتمال دادند که مرجع ضمیر کان در جمله و کان ثقة به اسماعیل برمی‌گردد. (ر.ک: معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۲۲۷؛ تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۱۰، ص۲۷۸ (طبع جدید)؛ قاموس الرجال، ج۲، ص۹۸؛ تهذیب المقال، ج۲، ص۱۵۱).
- ↑ ثقة من أهل البصرة. هو کهل من کهولنا و سید من ساداتنا؛ (خلاصة الاقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۷).
- ↑ روی عن الثقات و رووا عنه؛ (رجال النجاشی، ص۱۱۹، ش۳۰۴).
- ↑ از اصحاب اجماع است. (ر.ک: رجال الکشی اختیار معرفة الرجال)، ص۳۷۵، ش۷۰۵).
- ↑ در زبان عرب کهل به فردی گویند که بیش از ۳۰ - ۴۰ سال داشته باشد و بعضی هم گفته‌اند از ۳۳ - ۵۰ سال را کهل گویند. (ر.ک: النهایه (ابن اثیر)، ج۴، ص۲۱۳).
- ↑ خلاصة الاقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۷، ش۱.
- ↑ الکافی، ج۸، ص۸۴، ح۴۲.
- ↑ شرح الکافی (ملاصالح مازندرانی)، ج۱۱، ص۴۶۵.
- ↑ مرآة العقول، ج۲۵، ص۱۹۵.
- ↑ نه زاده است و نه او را زاده‌اند * و نه هیچ کس او را همانند است سوره اخلاص، آیه ۳-۴.
- ↑ و بخشش خداوند را درخواست کنید سوره نساء، آیه ۳۲.
- ↑ المزار الکبیر (مشهدی)، ص۴۱۲.
- ↑ «وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْبَصْرِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ تَقْعُدُونَ فِي الْمَكَانِ فَتُحَدِّثُونَ وَ تَقُولُونَ مَا شِئْتُمْ وَ تَتَبَرَّءُونَ مِمَّنْ شِئْتُمْ وَ تَوَلَّوْنَ مَنْ شِئْتُمْ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ وَ هَلِ الْعَيْشُ إِلَّا هَكَذَا»؛ (الکافی، ج۸، ص۲۲۹، ح۲۹۲).
- ↑ الظاهر أنه إسماعیل بن الفضل؛ (مرآة العقول، ج۲۶، ص۱۶۳ پاورقی حدیث ۲۹۲).
- ↑ ر.ک: معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۲، ش۱۲۷۲.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 227-230.
- ↑ ر.ک: الکافی، ج۳، ص۳۴۰، (ح ۸)، ج۴، ص۵۹، (ح۵)، ص۳۴۳، (ح۱۹)، ص۳۴۶، (ح ۸)، ج۵، ص۱۹۱، (ح۹)، ص۱۹۵، (ح۱۲)، ص۲۱۰، (ح ۷) و....
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 230.