اسماعیل بن فضل هاشمی

اسماعیل بن فضل هاشمی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسماعیل بن فضل هاشمی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

اسماعیل بن الفضل الهاشمی، تنها در یک سند روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از علل الشرائع ذکر شده است:

«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ الْهَمْدَانِيُّ مَوْلَى بَنِي هَاشِمٍ قَالَ أَخْبَرَنَا الْمُنْذِرُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ الْخَزَّازُ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ قَالَ: قُلْتُ جعفر [لِجَعْفَرِ] بْنِ مُحَمَّدٍS: أَخْبِرْنِي عَنْ يَعْقُوبَS لَمَّا قَالَ لَهُ بَنُوهُ يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ * قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي فَأَخَّرَ الِاسْتِغْفَارَ لَهُمْ وَ يُوسُفَS لَمَّا قَالُوا لَهُ تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَإِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ * قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ قَالَ لِأَنَّ قَلْبَ الشَّابِّ أَرَقُّ مِنْ قَلْبِ الشَّيْخِ وَ كَانَتْ جِنَايَةُ وُلْدِ يَعْقُوبَ عَلَى يُوسُفَ وَ جِنَايَتُهُمْ عَلَى يَعْقُوبَ إِنَّمَا كَانَتْ بِجِنَايَتِهِمْ عَلَى يُوسُفَ فَبَادَرَ يُوسُفُ إِلَى الْعَفْوِ عَنْ حَقِّهِ وَ أَخَّرَ يَعْقُوبُ الْعَفْوَ لِأَنَّ عَفْوَهُ إِنَّمَا كَانَ عَنْ حَقِّ غَيْرِهِ فَأَخَّرَهُمْ إِلَى السَّحَرِ لَيْلَةِ الْجُمُعَةِ».

شرح حال راوی

مراد از راوی، اسماعیل بن فضل بن یعقوب بن فضل بن عبدالله بن حارث بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب است که در کتاب‌های رجالی شیعه، و در اسناد بسیاری از روایات کتب اربعه و جز آنها ذکر شده است و با عناوین مختلفی مانند اسماعیل بن فضل هاشمی، اسماعیل بن فضل، اسماعیل و اسماعیل بن فضیل روایت کرده است.

اسماعیل بن الفضل از راویان ثقه امامی بوده و محضر سه امام معصوم(ع) را ادراک، و روایات بسیاری در موضوعات مختلف از امام صادقS نقل کرده و از جایگاه بلند و ارزشمندی نزد آن حضرت برخوردار بوده است.

کشی می‌نویسد: "حدثني محمد بن مسعود، قال: حدثني علي بن الحسن بن علي بن فضال: أن إسماعيل بن الفضل الهاشمي كان من ولد نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب، وكان ثقة وكان من أهل البصرة".

شیخ طوسی در الفهرست از اسماعیل بن الفضل یاد نکرده؛ ولی در کتاب رجال طوسی در دو جا از او نام برده است؛ در اصحاب امام باقرS نوشته است: "إسماعيل بن الفضل بن يعقوب بن الفضل بن عبدالله بن الحارث بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب، ثقة من أهل البصرة" و در اصحاب امام صادقS: "إسماعيل بن الفضل الهاشمي المدني".

نجاشی عنوان جداگانه‌ای برای وی قرار نداده است؛ لکن در ترجمه برادرزاده‌اش (حسین بن محمد بن فضیل) از وی یاد کرده است.

طبقه راوی

از تاریخ ولادت و وفات اسماعیل بن الفضل گزارشی نرسیده است؛ لکن برقی او را از اصحاب امام صادقS و شیخ طوسی از اصحاب امام باقر و امام صادقS برشمرده‌اند و از عبارت نجاشی برداشت می‌شود که اسماعیل بن الفضل از امام صادق و امام کاظم(ع) روایت کرده است.

یادآوری: بیشترین روایات اسماعیل بن فضل از امام صادقS است و چند روایت هم از امام کاظمS نقل کرده است و از بعضی اسناد برداشت می‌شود که امام باقرS را نیز درک، و از آن حضرت روایت کرده است.

آیت الله بروجردی، از اسماعیل بن الفضل در طبقه پنجم نام می‌برد.

استادان و شاگردان راوی

تقریباً تمام روایات اسماعیل بن فضل بی‌واسطه از معصومS است و در بعضی اسناد به واسطه ثابت بن دینار (ابو حمزه ثمالی) از امام سجادS نیز نقل کرده است ؛ لکن راویان متعددی از ایشان روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی وی شمرده می‌شوند؛ مانند بهلول، علی ابن رئاب الکوفی، صالح بن سعید الراشدی، عمر بن اذینه، ابان بن عثمان، الحسین بن یزید النوفلی، القاسم بن محمد الجوهری، جعفر بن بشیر البجلی، محمد بن سنان، محمد بن علی بن النعمان، مروان بن مسلم و اسماعیل بن ابراهیم الخزاز.

مذهب راوی

اسماعیل بن الفضل در صراط مستقیم بوده و از راویان امامی مذهب شمرده شده است و از روایات برداشت می‌شود که از جایگاه خاصی نزد امام صادقS برخوردار بوده است، چنان که خواهد آمد.

جایگاه حدیثی راوی

اسماعیل بن الفضل از راویان ثقه امامی شمرده می‌شود و رجالیان بزرگی مانند ابن فضال در رجال کشی و شیخ طوسی در کتاب الرجال خود و نجاشی در ترجمه برادرزاده وی (الحسین بن محمد بن الفضل) و علامه حلی به وثاقت وی تصریح کرده‌اند.

و اجلّای از راویان - مانند جعفر بن بشیر درباره جعفر بن بشیر آمده است: و ابان بن عثمان الاحمر - نیز از وی روایت کرده‌اند که بر جلالت اسماعیل بن فضل دلالت دارد.

از روایات نیز برداشت می‌شود که اسماعیل بن فضل دارای جایگاه ویژه‌ای نزد امام صادقS بوده است؛ نمونه‌ها:

۱. «رَوَى أَنَّ الصَّادِقِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) قَالَ: هُوَ كَهْلُ مِنْ كهولنا وَسَيِّدَ مَنْ ساداتنا، وَكَفَاهُ بِهَذَا شَرَفاً، مَعَ صِحَّةِ الرِّوَايَةِ».

۲. «عَنِ الْفَضْلِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْهَاشِمِيِّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: شَكَوْتُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِS مَا أَلْقَى مِنْ أَهْلِ بَيْتِي مِنِ اسْتِخْفَافِهِمْ بِالدِّينِ فَقَالَ يَا إِسْمَاعِيلُ لَا تُنْكِرْ ذَلِكَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَعَلَ لِكُلِّ أَهْلِ بَيْتٍ حُجَّةً يَحْتَجُّ بِهَا عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ فِي الْقِيَامَةِ فَيُقَالُ لَهُمْ أَ لَمْ تَرَوْا فُلَاناً فِيكُمْ أَ لَمْ تَرَوْا هَدْيَهُ فِيكُمْ أَ لَمْ تَرَوْا صَلَاتَهُ فِيكُمْ أَ لَمْ تَرَوْا دِينَهُ فَهَلَّا اقْتَدَيْتُمْ بِهِ فَيَكُونُ حُجَّةً عَلَيْهِمْ فِي الْقِيَامَةِ».

ملاصالح مازندرانی در شرح عبارت «يَا إِسْمَاعِيلُ لَا تُنْكِرْ ذَلِكَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ...» می‌نویسد: "أشار إلى أن استخفافهم بالدين لا يضرك وأنه غير مختص بهم بل هو في كل أهل بيت وأنك حجة على أهل بيتك كما أن في كل أهل بيت من هو حجة عليهم".

علامه مجلسی می‌نویسد: قولهS: «لَا تُنْكِرْ ذَلِكَ» أي لا تتعرض لهم بما يوجب استخفافهم بك و إهانتهم إياك، فإن كونك فيهم و مشاهدتهم أطوارك حجة عليهم، أو المراد لا تسأم و لا تضجر من دعوتهم، فإنك في القيامة حجة عليهم، فيكون ذلك تسلية له و تحريصا على هدايته لهم، أو المراد محض التسلية و رفع الاستبعاد من وقوعه بينهم، و ابتلائه بهم، و بيان أن الحكمة في ذلك كونه حجة عليهم، و الأول أظهر.

۳. «وَ رَوَى إِسْمَاعِيلُ بْنُ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيُّ قَالَ: عَلَّمَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِS دُعَاءً أَدْعُو بِهِ لَيْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ هُوَ: اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ، الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ، الْخَالِقُ الرَّازِقُ، الْمُحْيِي الْمُمِيتُ، الْبَدِيءُ الْبَدِيعُ، لَكَ الْجَلَالُ وَ لَكَ الْفَضْلُ، وَ لَكَ الْحَمْدُ وَ لَكَ الْمَنُّ، وَ لَكَ الْجُودُ وَ لَكَ الْكَرَمُ، وَ لَكَ الْمَجْدُ، وَ لَكَ الْأَمْرُ وَ لَكَ الشُّكْرُ، وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ. يَا وَاحِدُ يَا أَحَدُ يَا صَمَدُ، يَا مَنْ لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ * وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ، صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِي وَ ارْحَمْنِي، وَ اكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي، وَ اقْضِ دَيْنِي، وَ وَسِّعْ عَلَيَّ فِي رِزْقِي، فَإِنَّكَ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ كُلَّ أَمْرٍ حَكِيمٍ تَفْرُقُ، وَ مَنْ تَشَاءُ مِنْ خَلْقِكَ تَرْزُقُ، فَارْزُقْنِي وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ. فَإِنَّكَ قُلْتَ وَ أَنْتَ خَيْرُ الْقَائِلِينَ النَّاطِقِينَ: وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ فَمِنْ فَضْلِكَ أَسْأَلُ، وَ إِيَّاكَ قَصَدْتُ، وَ ابْنَ نَبِيِّكَ اعْتَمَدْتُ، وَ لَكَ رَجَوْتُ، فَارْحَمْنِي يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ».

نکته: علامه مجلسی ذیل روایت الکافی که در سند آن اسماعیل البصری ذکر شده، استظهار کرده که مراد از این عنوان (اسماعیل البصری) در این سند اسماعیل بن الفضل الهاشمی است؛ ولی مرحوم خویی آن را بعید دانسته و نپذیرفته است.

تحقیق

استظهار مجلسی درست است و اشکال مرحوم خویی وارد نیست، به قرینه روایت ابان بن عثمان از اسماعیل البصری؛ زیرا چنان که پیش‌تر یاد شد و از اسناد روایات برداشت می‌شود، ابان بن عثمان از راویان اسماعیل بن الفضل الهاشمی است.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۴