فضیلت انتظار: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{خرد}} {{مهدویت}} <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;"> : <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center;...» ایجاد کرد) |
(←منابع) |
||
| (۴۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = انتظار | |||
| عنوان مدخل = | |||
| مداخل مرتبط = | |||
| پرسش مرتبط = امام مهدی (پرسش) | |||
}} | |||
== | == جایگاه ویژه [[انتظار]] == | ||
از [[باورهای اساسی]] و زیبای [[اسلامی]]، [[اعتقاد]] به ظهور مصلحی بزرگ از جانب [[خداوند]] است. مصلحی که تلاش‌های شبانه‌روزی دیگر [[مصلحان]] و مشعل‌داران [[هدایت]] را به ثمر برساند و [[انسان]] را که گرفتار کج‌روی‌ها و دلخوشی‌های زود گذر و [[فریبنده]] شده است و در هاله‌ای از [[اضطراب]] و [[حیرت]] به سر می‌برد [[نجات]] بخشد. مقصود از [[انتظار فرج]]، انتظار [[دگرگونی]] مثبت و گسترده در [[زندگی]] [[بشر]] و زدوده شدن ناکامیها و نابسامانیها از چهرۀ غم‌زدۀ [[جامعۀ انسانی]] است و [[پیروزی]] عدالتگستر و معنویتگرای مهدوی بر دولتهای [[شرک]] و [[کفر]] و [[ستم]] است. باید توجه داشت وظیفۀ اصلی [[منتظر]] "تقویت دائم جبهۀ [[حق]] و تلاش برای مشخّص‌تر کردن مرز [[حق و باطل]]" برای به ثمر رسیدن آن [[نبرد]] عظیم جهانی خواهد بود. بدین معنا، انتظار، هم به لحاظ فردی و هم به لحاظ [[اجتماعی]] نه تنها حالت سلبی نیست، بلکه فعل ایجابی است که بر تمام [[افعال]] ما [[سایه]] می‌افکند و بدین سبب، [[افضل]] [[اعمال]] شمرده شده است. | |||
انتظار، ظرفیّت و [[توانایی]] فراوانی برای تحقق جامعه آرمانی و اسلامی [[موعود]]، ایجاد میکند و با توجه به آنچه گفته شد به رمز برشمردن [[فضایل]] بی‌شمار برای [[منتظران]] پی می‌بریم و درمی‌یابیم که چرا از نظر [[اسلام]]، [[انسان]] [[منتظِر]] از چنین مقام و مرتبه بلندی برخوردار است. انتظار فرج در [[روایات]] [[افضل الاعمال]] خوانده شده است<ref>بحار الانوار، ج ۵۲، ص۱۲۲. </ref>. "افضل" که معادل فارسی آن واژه "[[برترین]]" است و در متن بیشتر روایاتی که از فضیلت انتظار [[سخن]] میگوید، قرار دارد، از مادۀ "فضل" گرفته شده است. خود این ماده، بر [[ارجمندی]] و [[برتری]] دلالت دارد و آنگاه که به صورت "افضل" در میآید، برتری‌سنجی میان دو یا چند چیز را که در وصف یا حالتی همانندی دارند، گزارش میکند. بنابراین، افضل نشان می‌دهد انتظار فرج، عمل و عبادتی عادی و معمولی نیست، بلکه نسبت به اعمال و عبادت‌های دیگر [[برتری]] و رجحان دارد و نیز اضافه شدن [[افضل]] به واژه‌هایی همچون "العبادة"، "أعمال أمتی" و مانند آن بر برتری مطلق [[انتظار فرج]] بر هر کار [[عبادی]] دیگری دلالت دارد. انتظار فرج از همه عبادت‌های فردی و [[اجتماعی]] [[برتر]] است،؛ چراکه در عبادت‌های فردی [[پاداش]] آن فقط به خود شخص می‌رسد و عبادت‌های اجتماعیِ دیگر به پایۀ این [[عبادت]] نمی‌رسد؛ زیرا [[انتظار]]، اعتراف به [[حق]] و اعلام حق را دربردارد و آن در قلمرو حکومت‌های [[باطل]] چیز آسانی نیست. | |||
== [[فضائل]] انتظار == | |||
در [[روایات]] به فضیلت‌هایی برای انتظار اشاره شده است: | |||
# '''انتظار، [[برترین]] عبادتها''': در روایات بسیاری انتظار فرج، عبادت شمرده شده است؛ [[پیامبر خاتم]]{{صل}} فرمود: {{متن حدیث|أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ}}<ref>«برترین عبادتها انتظار فرج است» مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۱۱، ص۱۲۵؛ محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص۲۸۷؛ ترمذی، ابو عیسی محمد، سنن، ج ۵، ص۵۶۵. </ref>؛ در [[حدیث]] دیگری از [[امیر المؤمنین]]{{ع}} آمده است: {{متن حدیث|اَفضَلُ عِبادةِ الْمُؤْمِنِ اِنتِظارُ فَرَجِ اللّهِ}}<ref>برقی، احمد بن محمد بن خالد، محاسن و به نقل از آن، مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار ۵۲، ص۱۳۱: «برترین عبادات مؤمن انتظار کشیدن برای گشایش خداوند است».</ref>. عبادی شمردن انتظار بر جایگاه والای انتظار دلالت دارد؛ زیرا کارهای عبادی در [[معارف اسلامی]]، برتر از کارهای غیرعبادی به حساب میآید. دلیل برترین عبادت بودن انتظار را چند امر دانسته‌اند: حسن ظن به خدا و [[ناامید]] نبودن از [[رحمت الهی]]، پذیرفتن [[حکم]] و قضای الهی، روی آوردن کامل به [[خداوند]] و تنها از او انتظار [[گشایش]] داشتن و قطع علاقه از سایر اسباب و واگذار کردن امور به خداوند. | |||
# '''انتظار، [[جهاد]] برتر''': در روایاتی انتظار بهترینِ جهادها معرفی شده است: [[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} فرمودند: {{متن حدیث|أَفْضَلُ جِهَادِ أُمَّتِی اِنْتِظَارُ اَلْفَرَجِ}}<ref>«برترین جهاد امت من انتظار گشایش است». حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، ص۳۷؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۷۴، ص۱۴۳.</ref>. [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند: «هرکس از شما بمیرد، در حالیکه [[منتظر]] این امر ([[ظهور مهدی]]{{ع}}) باشد، همانند کسی است که با [[حضرت قائم]]{{ع}} در خیمه‌اش بوده باشد. سپس چند لحظه‌ای درنگ کرده و آنگاه فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در خدمت آن حضرت [[شمشیر]] بزند. سپس فرمود: نه به [[خدا]]، همچون کسی است که در رکاب [[رسول خدا]]{{صل}} [[شهید]] شده باشد»<ref>ثبات الهداة، حرّ عاملی، محمد بن حسن، ج ۷، ص۴۰؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۵۲، ص۱۲۶: {{متن حدیث|هُوَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ کَانَ مَعَ اَلْقَائِمِ فِی فُسْطَاطِهِ ثُمَّ سَکَتَ هُنَیْئَةً ثُمَّ قَالَ هُوَ کَمَنْ کَانَ مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ}}، برقی، احمد بن محمد بن خالد، محاسن، ج ۱، ص۱۷۳. محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص۶۴۵.</ref>. [[منتظران ظهور]] چنان ارجمند خوانده شده‌اند که مُردن در حال [[انتظار]] همانند حضور در رکاب [[مقدس]] [[قائم]]{{ع}} شمرده است: چنان‌که [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|مَنْ مَاتَ مِنْکُمْ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ مُنْتَظِراً لَهُ کَانَ کَمَنْ کَانَ فِی فُسْطَاطِ الْقَائِمِ}}<ref>برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج۱، ص۱۷۳؛ محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمه، ص۶۴۴؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۴، ص۱۲۶.</ref>. | |||
# '''انتظار، برترینِ [[اعمال]] نزد [[خداوند]]''': در روایاتی انتظار برترینِ اعمال (کارها) معرفی شده است: [[امیر المؤمنین]]{{ع}} فرمود: «[[منتظر فرج]] باشید و از [[رحمت خدا]] [[ناامید]] نشوید، به [[درستی]] که بهترین عمل نزد [[خداوند عزوجل]] [[انتظار فرج]] است»<ref>مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۵۲، ص۱۲۳: {{متن حدیث|انْتَظَرُوا الْفَرَجَ وَ لَا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ فَإِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَجِ}}</ref> [[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} فرمودند: {{متن حدیث|أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ}}<ref>«برترین کارهای امت من، انتظار فرج از جانب خداوند است». محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج ۲، ص۳۶ و کمال الدین وتمام النعمة، ج ۲، ص۶۴۴.</ref>. [[امام جواد]]{{ع}} فرمودند: «برترین عمل [[شیعیان]] ما انتظار فرج است هر کس این امر را بداند و بشناسد [[خداوند]] با همین [[انتظار]] برای او گشایش (فَرَج) عطا می‌فرماید»<ref>{{متن حدیث|أَفْضَلُ أَعْمَالِ شِیعَتِنَا انْتِظَارُ الْفَرَجِ مَنْ عَرَفَ هَذَا الْأَمْرَ فَقَدْ فُرِّجَ عَنْهُ بِانْتِظَارِه}}؛ کمال الدین و تمام النعمه، ج ۲، ص۷۱.</ref>. | |||
== علت برترین اعمال بودن انتظار == | |||
از مهم‌ترین دلایلی که [[انتظار فرج]] برترین اعمال دانسته شده است، به خاطر ملزومات آن است. انتظار فرج، فراتر از انتظار معمولی است. انتظار فرج، انتظاری همراه با [[آگاهی]]، [[بصیرت]]، درایت، [[معنویت]]، آمادگی، حق‌گرایی، عدلخواهی و... است. [[انتظار راستین]] دارای ملزوماتی است که آن را موصوف به صفت برترینِ [[اعمال]] کرده است. بعضی از ملزومات عبارت‌اند از: | |||
# انتظار و داشتن [[ایمان]] و [[اخلاص]]: انتظار فرج، ایمان به خداوند متعال و اخلاص در راه او و [[حسن ظن]] به [[حکمت]] آن ذات مقدس و رسیدگی او به امور [[بندگان]] را در [[انسان]] [[مؤمن]] تقویت میکند. | |||
# انتظار و [[پذیرش ولایت]]: انتظار در [[زمان غیبت]] [[امام]]، نوعی اعلام پذیرش ولایت آخرین حجت خداست و همین انتظار موجب می‌شود ارتباط [[شیعیان]] با امامشان، اگر چه به صورت ارتباط قلبی و [[معنوی]]، [[حفظ]] شود. به عبارت روشنتر، انتظار فرج، [[شناخت حق]] و شناختن [[رهبر]] و امام [[حقّ]] و انتظار [[یاری رساندن]] به او است. | |||
# انتظار و تلاش و حرکت مداوم: انتظار فرج، در واقع نوعی آمادگی و استقبال از نیکیهاست. آمادگی برای تلاش و حرکتی مداوم و کوششی خستگیناپذیر همراه با [[تهذیب نفس]]، [[پاک]] زیستن، [[حق‌خواهی]] و دور ماندن از زشتیها و آلودگیها... به همین جهت وقتی [[ابو بصیر]] از [[امام صادق]]{{ع}} پرسید: فرج (گشایش) کی خواهد بود؟ آن حضرت فرمود: «ای [[ابو بصیر]]! تو هم از کسانی هستی که [[دنیا]] را طلب میکنند؟ آن کس که قیام امام را بشناسد، برای او به جهت انتظارش فرج و گشایش شده است»<ref>{{متن حدیث|"یا ابا بصیر و انت ممّن یرید الدّنیا؟ من عرف هذا الامر، فقد فرج عنه لانتظاره"}}. ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۳۷۱. </ref>. [[انتظار فرج]] که بهترین عبادت و بهترین عمل در لسان [[معصومین]] معرفی شده است، همان ایمان کامل به [[امام]] [[منتظَر]] است و [[ایمانی]] که عمل در آن نباشد، کامل نیست و عمل نیز تا در تمام [[احکام]] نباشد [[ارزش]] ندارد. [[پیامبر]]{{صل}} در این بیان خود "انتظار فرج" را عمل به حساب آورده است، درحالی که دست روی دست گذاشتن و خود را بی‌خاصیت و مهمل بارآوردن، در گوشۀ [[خانه]] خزیدن و تن به [[ظلم]] دادن و در آرزوی [[ظهور امام زمان]] به سر بردن تا آن حضرت با نیروی غیبی امور را اصلاح کند نه تنها [[انتظار]] نیست بلکه خود ضدّ انتظار است؛ همچنین، در روایت‌های زیادی با تعبیرهای مختلف، انتظار فرج را مانند شمشیر‌زدن در خدمت پیامبر یا در [[راه خدا]] می‌‌دانند. در یک جا دارد: «[[منتظر فرج]] مانند کسی است که در زیر [[پرچم]] [[حضرت قائم]]{{ع}} بوده است»<ref>{{متن حدیث|بِمَنْزِلَةِ مَنْ کَانَ قَاعِداً تَحْتَ لِوَائِهِ القَائِمِ}}</ref>. پس اندیشۀ انتظار و انتظار کشیدن به مفهوم سازنده و پویای آن از اهمیت والایی برخوردار است که مقایسۀ آن با دیگر [[اعمال]]، دشوار خواهد بود و همین امر، [[پیروان]] [[امامان معصوم]]{{ع}} را [[استوار]] نگه داشته است به نحوی که هرگز خود را فراموش نکرده و در [[افکار]] دیگران هضم نشده‌اند. | |||
== [[اجر]] و مقام والا برای [[منتظران]] == | |||
در [[روایات]] بسیاری برای منتظران اجر و مقام والا ذکر نموده‌اند<ref> برای نمونه امام صادق{{ع}} در این باره می‌فرماید: «اگر کسی از شما شیعیان بمیرد، در حالی که منتظر امر فرجِ امام مهدی{{ع}} باشد، همانند کسی است که در کنار قائم)ع) و در خیمه‌اش بوده است. پس اندکی درنگ کرد و فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در کنار حضرت جنگیده و شمشیر زده است. سپس فرمود: نه، به خدا قسم! بلکه مثل کسی است که در کنار رسول خدا{{صل}} به شهادت رسیده باشد». بحارالانوار، ج ۵۲، ح ۱۶، ص۱۲۶؛ همچنین و می‌فرماید: «بدانید کسی که منتظر ظهور حضرت مهدی{{ع}} باشد، پاداش کسی را دارد که شب‌ها را برای انجام عبادت بیدار، و روزها روزه‌دار باشد» کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۲، ص۲۲۲.</ref>. این [[روایات]] [[پاداش]] فراوانی برای [[منتظران]] برشمرده‌اند و یکی از [[وظایف]] مهم [[دینی]] در عصر غیبت را [[انتظار]] دانسته‌اند. [[پاداش‌ها]] برای منتظرانی است که [[صادقانه]] در انتظار اویند و هر قدر [[شرایط انتظار]] در منتظران بیشتر شود و آمادگی آنان فزونی یابد، بر پاداش نیز افزوده می‌گردد. | |||
از روایات [[انتظار ظهور حضرت مهدی]]{{ع}} به دست میآید [[انتظار ظهور]] افزون‌بر اینکه راه رسیدن به جامعۀ [[موعود]] است، خود نیز موضوعیت دارد؛ بدان معنا که اگر کسی در [[انتظار راستین]] به سر برد، تفاوتی ندارد به مورد انتظار خویش دست پیدا کند یا نه؛ نفس این انتظار خود مهم و ثمربخش است؛ در این‌باره [[امام باقر]]{{ع}} -آنگاه که [[دین]] مورد [[خشنودی خداوند]] را تعریف میکند- پس از شمردن اموری می‌فرماید: {{متن حدیث|...وَ اَلتَّسْلِیمُ لِأَمْرِنَا وَ اَلْوَرَعُ وَ اَلتَّوَاضُعُ وَ اِنْتِظَارُ قَائِمِنَا...}} <ref>«... و تسلیم به امر ما، و پرهیزکاری و فروتنی، و انتظار قائم ما».... کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۲، ص۲۳، ح ۱۳.</ref>چنان‌که [[ابوبصیر]] میگوید: به [[امام صادق]]{{ع}} عرض کردم: فدایت شوم، [[فرج]] شما کی فرا می‌رسد؟ فرمود: «گویی که تو از فرج ([[گشایش]])، جنبه [[دنیوی]] آن را می‌خواهی؛ [[خیر]]، هرکس که در خط [[ولایت]] باشد، همان [[انتظار فرج]]، برای او فرج است»<ref>مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۴۷، ص۶۰-ج ۵۱، ص۱۵۶.</ref> چنان‌که ابوبصیر میگوید: به امام صادق{{ع}} عرض کردم فدایت شوم، فرج شما کی فرامی‌رسد؟ فرمود: «گویی که تو از فرج (گشایش)، جنبه دنیوی آن را می‌خواهی؛ خیر، هرکس که در خط ولایت باشد، همان انتظار فرج، برای او فرج است<ref>مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۴۷، ص۶۰، ج ۵۱، ص۱۵۶.</ref>. | |||
== نتیجه == | |||
انتظار فضیلت‌های بسیاری دارد که مهم‌ترین آن، طبق بیان روایات، [[افضل الاعمال]] بودن آن است<ref> محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج ۲، ص۳۶ و کمال الدین وتمام النعمة، ج ۲، ص۶۴۴.</ref>. در برخی [[روایات]] [[انتظار]] را [[برترین]] [[عبادتها]] نیز دانسته‌اند؛ [[پیامبر خاتم]]{{صل}} فرمود: {{متن حدیث|افضل العبادة انتظار الفرج}}؛ «برترین عبادتها [[انتظار فرج]] است»<ref>مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۱۱، ص۱۲۵. </ref>. انتظار فرج با [[بصیرت]]، [[معنویت]]، آمادگی، تلاش برای عدالت‌گستری، [[حق‌گرایی]] آمادگی و... همراه است؛ به همین دلیل است که انتظار فرج فراتر از یک انتظار معمولی است و افزون‌بر آن پاداش‌های ویژه‌ای برای منتظران راستین امام مهدی از سوی [[خداوند]] در نظر گرفته شده است؛ برای نمونه [[امام صادق]]{{ع}} در این باره می‌فرماید: «اگر کسی از شما [[شیعیان]] بمیرد، در حالی که [[منتظر]] [[امر]] فرجِ [[امام مهدی]]{{ع}} باشد، همانند کسی است که در کنار [[قائم]])ع) و در خیمه‌اش بوده است. پس اندکی درنگ کرد و فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در کنار حضرت جنگیده و [[شمشیر]] زده است. سپس فرمود: نه، به [[خدا]] قسم! بلکه مثل کسی است که در کنار [[رسول خدا]]{{صل}} به [[شهادت]] رسیده باشد». <ref> بحارالانوار، ج ۵۲، ح ۱۶، ص۱۲۶.</ref>.<ref>ر.ک: [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۲ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۲]]، ص۲۰۴-۲۰۷، [[انتظار و منتظران (مقاله)|انتظار و منتظران]]، ص۱۸۹-۱۹۳؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۱۳۶؛ [[احمد زمانی|زمانی، احمد]]، [[اندیشه انتظار (کتاب)|اندیشه انتظار]]، ص۶۱- ۶۳؛ [[سید محمد جواد مهری|مهری، سید محمد جواد]]، [[انتظار فرج ۴ (مقاله)|انتظار فرج]]؛ [[رحیم کارگر|کارگر، رحیم]]، [[مهدویت پیش از ظهور (کتاب)|مهدویت پیش از ظهور]]، ص۱۹۵، ۱۹۸؛ [[ابراهیم شفیعی سروستانی|شفیعی سروستانی، ابراهیم]]، [[انتظار بایدها و نبایدها (کتاب)|انتظار بایدها و نبایدها]]، ص۲۴؛ [[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۱۴ (کتاب)| پیشوایان هدایت ج۱۴]]، ص۲۵۰-۲۵۳؛ [[سید احمد خاتمی|خاتمی، سید احمد]]، [[انتظار مسئولانه (مقاله)|انتظار مسئولانه]]؛ [[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۵۴۳؛ [[ابراهیم کوثری|کوثری، ابراهیم]]، [[انتظار و وظایف منتظران (مقاله)|انتظار و وظایف منتظران]]، ص۷؛ [[قنبر علی صمدی|صمدی، قنبر علی]]، [[آخرین منجی (کتاب)|آخرین منجی]]، ص۱۲۲ ـ ۱۲۳؛ [[محمد رسول آهنگران|آهنگران، محمد رسول]]، [[بررسی مبانی ضرورت زمینه‌سازی برای ظهور موعود (مقاله)|بررسی مبانی ضرورت زمینه‌سازی برای ظهور موعود]]، ص۱۶۸؛ [[جواد جعفری|جعفری، جواد]]، [[معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین (مقاله)|معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین]]؛ [[حیدر علی رستمی|رستمی، حیدر علی]]، [[جایگاه انتظار توانمند در معارف شیعه (مقاله)|جایگاه انتظار توانمند در معارف شیعه]]، ص۲۰۲ ـ۲۱۴؛ [[علی رضا رجالی تهرانی|رجالی تهرانی؛ علی رضا]]، [[یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، [[سید محمد تقی موسوی اصفهانی|موسوی اصفهانی، سید محمد تقی]]، [[تکالیف بندگان نسبت به امام زمان (کتاب)|تکالیف بندگان نسبت به امام زمان]]، ص۷۴-۷۵؛ [[محمد حسین رحیمیان|رحیمیان، محمد حسین]]، [[مفهوم واقعی انتظار در عصر حاضر ۲ (کتاب)|مفهوم واقعی انتظار در عصر حاضر]]، ص۱۴ و ۱۵.</ref> | |||
== پرسش‌های وابسته == | == پرسش‌های وابسته == | ||
{{پرسش وابسته}} | |||
{{ | # [[انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)]] | ||
# [[چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)]] | |||
{{پایان پرسش وابسته}} | |||
{{پایان | |||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:136864.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۲ (کتاب)|'''درسنامه مهدویت ج۲''']] | |||
# [[پرونده:1404.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[انتظار و منتظران (مقاله)|'''انتظار و منتظران''']] | |||
# [[پرونده:29873800.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|'''موعودنامه''']] | |||
# [[پرونده:63354.jpg|22px]] [[ابراهیم شفیعی سروستانی|شفیعی سروستانی، ابراهیم]]، [[انتظار بایدها و نبایدها (کتاب)|'''انتظار بایدها و نبایدها''']] | |||
# [[پرونده:1368298.jpg|22px]] [[علی رضا رجالی تهرانی|رجالی تهرانی، علی رضا]]، [[یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|'''یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان''']] | |||
# [[پرونده:678657.jpg|22px]] [[سید محمد تقی موسوی اصفهانی|موسوی اصفهانی، سید محمد تقی]]، [[تکالیف بندگان نسبت به امام زمان (کتاب)|'''تکالیف بندگان نسبت به امام زمان''']] | |||
# [[پرونده:13681097.jpg|22px]] [[قنبر علی صمدی|صمدی، قنبر علی]]، [[آخرین منجی (کتاب)|'''آخرین منجی''']] | |||
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|'''فرهنگ شیعه''']] | |||
# [[پرونده:13681183.jpg|22px]] [[ابراهیم کوثری|کوثری، ابراهیم]]، [[انتظار و وظایف منتظران (مقاله)|'''انتظار و وظایف منتظران''']] | |||
# [[پرونده:11119.jpg|22px]] [[سید احمد خاتمی|خاتمی، سید احمد]]، [[انتظار مسئولانه (مقاله)|'''انتظار مسئولانه''']] | |||
# [[پرونده:مشرق موعود.jpg|22px]] [[محمد رسول آهنگران|آهنگران، محمد رسول]]، [[بررسی مبانی ضرورت زمینه‌سازی برای ظهور موعود (مقاله)|'''بررسی مبانی ضرورت زمینه‌سازی برای ظهور موعود''']] | |||
# [[پرونده:151988.jpg|22px]] [[احمد زمانی|زمانی، احمد]]، [[اندیشه انتظار (کتاب)|'''اندیشه انتظار''']] | |||
# [[پرونده:11119.jpg|22px]] [[سید محمد جواد مهری|مهری، سید محمد جواد]]، [[انتظار فرج - مهری (مقاله)|'''انتظار فرج''']]، [[پاسدار اسلام (نشریه)|ماهنامه پاسدار اسلام]] | |||
# [[پرونده:Mahdaviat.jpg|22px]] [[رحیم کارگر|کارگر، رحیم]]، [[مهدویت پیش از ظهور (کتاب)|'''مهدویت پیش از ظهور''']] | |||
# [[پرونده:151928.jpg|22px]] [[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[پیشوایان هدایت ج۱۴ (کتاب)|'''پیشوایان هدایت ج۱۴''']] | |||
# [[پرونده:مشرق موعود.jpg|22px]] [[جواد جعفری|جعفری، جواد]]، [[معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین (مقاله)|'''معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین''']]، [[مشرق موعود (نشریه)|فصلنامه مشرق موعود]] | |||
# [[پرونده:13681225.jpg|22px]] [[حیدر علی رستمی|رستمی، حیدر علی]]، [[جایگاه انتظار توانمند در معارف شیعه (مقاله)|'''جایگاه انتظار توانمند در معارف شیعه''']] | |||
# [[پرونده:10037826.jpg|22px]] [[محمد حسین رحیمیان|رحیمیان، محمد حسین]]، [[مفهوم واقعی انتظار در عصر حاضر ۲ (کتاب)|'''مفهوم واقعی انتظار در عصر حاضر ۲''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{ | {{پانویس}} | ||
[[رده:امام مهدی | [[رده:انتظار ظهور امام مهدی]] | ||
[[رده:مدخل موعودنامه]] | [[رده:مدخل موعودنامه]] | ||
[[رده:مدخل فرهنگ‌نامه مهدویت]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۶ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۱۲
جایگاه ویژه انتظار
از باورهای اساسی و زیبای اسلامی، اعتقاد به ظهور مصلحی بزرگ از جانب خداوند است. مصلحی که تلاش‌های شبانه‌روزی دیگر مصلحان و مشعل‌داران هدایت را به ثمر برساند و انسان را که گرفتار کج‌روی‌ها و دلخوشی‌های زود گذر و فریبنده شده است و در هاله‌ای از اضطراب و حیرت به سر می‌برد نجات بخشد. مقصود از انتظار فرج، انتظار دگرگونی مثبت و گسترده در زندگی بشر و زدوده شدن ناکامیها و نابسامانیها از چهرۀ غم‌زدۀ جامعۀ انسانی است و پیروزی عدالتگستر و معنویتگرای مهدوی بر دولتهای شرک و کفر و ستم است. باید توجه داشت وظیفۀ اصلی منتظر "تقویت دائم جبهۀ حق و تلاش برای مشخّص‌تر کردن مرز حق و باطل" برای به ثمر رسیدن آن نبرد عظیم جهانی خواهد بود. بدین معنا، انتظار، هم به لحاظ فردی و هم به لحاظ اجتماعی نه تنها حالت سلبی نیست، بلکه فعل ایجابی است که بر تمام افعال ما سایه می‌افکند و بدین سبب، افضل اعمال شمرده شده است.
انتظار، ظرفیّت و توانایی فراوانی برای تحقق جامعه آرمانی و اسلامی موعود، ایجاد میکند و با توجه به آنچه گفته شد به رمز برشمردن فضایل بی‌شمار برای منتظران پی می‌بریم و درمی‌یابیم که چرا از نظر اسلام، انسان منتظِر از چنین مقام و مرتبه بلندی برخوردار است. انتظار فرج در روایات افضل الاعمال خوانده شده است[۱]. "افضل" که معادل فارسی آن واژه "برترین" است و در متن بیشتر روایاتی که از فضیلت انتظار سخن میگوید، قرار دارد، از مادۀ "فضل" گرفته شده است. خود این ماده، بر ارجمندی و برتری دلالت دارد و آنگاه که به صورت "افضل" در میآید، برتری‌سنجی میان دو یا چند چیز را که در وصف یا حالتی همانندی دارند، گزارش میکند. بنابراین، افضل نشان می‌دهد انتظار فرج، عمل و عبادتی عادی و معمولی نیست، بلکه نسبت به اعمال و عبادت‌های دیگر برتری و رجحان دارد و نیز اضافه شدن افضل به واژه‌هایی همچون "العبادة"، "أعمال أمتی" و مانند آن بر برتری مطلق انتظار فرج بر هر کار عبادی دیگری دلالت دارد. انتظار فرج از همه عبادت‌های فردی و اجتماعی برتر است،؛ چراکه در عبادت‌های فردی پاداش آن فقط به خود شخص می‌رسد و عبادت‌های اجتماعیِ دیگر به پایۀ این عبادت نمی‌رسد؛ زیرا انتظار، اعتراف به حق و اعلام حق را دربردارد و آن در قلمرو حکومت‌های باطل چیز آسانی نیست.
فضائل انتظار
در روایات به فضیلت‌هایی برای انتظار اشاره شده است:
- انتظار، برترین عبادتها: در روایات بسیاری انتظار فرج، عبادت شمرده شده است؛ پیامبر خاتم(ص) فرمود: «أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»[۲]؛ در حدیث دیگری از امیر المؤمنین(ع) آمده است: «اَفضَلُ عِبادةِ الْمُؤْمِنِ اِنتِظارُ فَرَجِ اللّهِ»[۳]. عبادی شمردن انتظار بر جایگاه والای انتظار دلالت دارد؛ زیرا کارهای عبادی در معارف اسلامی، برتر از کارهای غیرعبادی به حساب میآید. دلیل برترین عبادت بودن انتظار را چند امر دانسته‌اند: حسن ظن به خدا و ناامید نبودن از رحمت الهی، پذیرفتن حکم و قضای الهی، روی آوردن کامل به خداوند و تنها از او انتظار گشایش داشتن و قطع علاقه از سایر اسباب و واگذار کردن امور به خداوند.
- انتظار، جهاد برتر: در روایاتی انتظار بهترینِ جهادها معرفی شده است: رسول گرامی اسلام(ص) فرمودند: «أَفْضَلُ جِهَادِ أُمَّتِی اِنْتِظَارُ اَلْفَرَجِ»[۴]. امام صادق(ع) فرمودند: «هرکس از شما بمیرد، در حالیکه منتظر این امر (ظهور مهدی(ع)) باشد، همانند کسی است که با حضرت قائم(ع) در خیمه‌اش بوده باشد. سپس چند لحظه‌ای درنگ کرده و آنگاه فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند. سپس فرمود: نه به خدا، همچون کسی است که در رکاب رسول خدا(ص) شهید شده باشد»[۵]. منتظران ظهور چنان ارجمند خوانده شده‌اند که مُردن در حال انتظار همانند حضور در رکاب مقدس قائم(ع) شمرده است: چنان‌که امام صادق(ع) فرمود: «مَنْ مَاتَ مِنْکُمْ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ مُنْتَظِراً لَهُ کَانَ کَمَنْ کَانَ فِی فُسْطَاطِ الْقَائِمِ»[۶].
- انتظار، برترینِ اعمال نزد خداوند: در روایاتی انتظار برترینِ اعمال (کارها) معرفی شده است: امیر المؤمنین(ع) فرمود: «منتظر فرج باشید و از رحمت خدا ناامید نشوید، به درستی که بهترین عمل نزد خداوند عزوجل انتظار فرج است»[۷] رسول گرامی اسلام(ص) فرمودند: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»[۸]. امام جواد(ع) فرمودند: «برترین عمل شیعیان ما انتظار فرج است هر کس این امر را بداند و بشناسد خداوند با همین انتظار برای او گشایش (فَرَج) عطا می‌فرماید»[۹].
علت برترین اعمال بودن انتظار
از مهم‌ترین دلایلی که انتظار فرج برترین اعمال دانسته شده است، به خاطر ملزومات آن است. انتظار فرج، فراتر از انتظار معمولی است. انتظار فرج، انتظاری همراه با آگاهی، بصیرت، درایت، معنویت، آمادگی، حق‌گرایی، عدلخواهی و... است. انتظار راستین دارای ملزوماتی است که آن را موصوف به صفت برترینِ اعمال کرده است. بعضی از ملزومات عبارت‌اند از:
- انتظار و داشتن ایمان و اخلاص: انتظار فرج، ایمان به خداوند متعال و اخلاص در راه او و حسن ظن به حکمت آن ذات مقدس و رسیدگی او به امور بندگان را در انسان مؤمن تقویت میکند.
- انتظار و پذیرش ولایت: انتظار در زمان غیبت امام، نوعی اعلام پذیرش ولایت آخرین حجت خداست و همین انتظار موجب می‌شود ارتباط شیعیان با امامشان، اگر چه به صورت ارتباط قلبی و معنوی، حفظ شود. به عبارت روشنتر، انتظار فرج، شناخت حق و شناختن رهبر و امام حقّ و انتظار یاری رساندن به او است.
- انتظار و تلاش و حرکت مداوم: انتظار فرج، در واقع نوعی آمادگی و استقبال از نیکیهاست. آمادگی برای تلاش و حرکتی مداوم و کوششی خستگیناپذیر همراه با تهذیب نفس، پاک زیستن، حق‌خواهی و دور ماندن از زشتیها و آلودگیها... به همین جهت وقتی ابو بصیر از امام صادق(ع) پرسید: فرج (گشایش) کی خواهد بود؟ آن حضرت فرمود: «ای ابو بصیر! تو هم از کسانی هستی که دنیا را طلب میکنند؟ آن کس که قیام امام را بشناسد، برای او به جهت انتظارش فرج و گشایش شده است»[۱۰]. انتظار فرج که بهترین عبادت و بهترین عمل در لسان معصومین معرفی شده است، همان ایمان کامل به امام منتظَر است و ایمانی که عمل در آن نباشد، کامل نیست و عمل نیز تا در تمام احکام نباشد ارزش ندارد. پیامبر(ص) در این بیان خود "انتظار فرج" را عمل به حساب آورده است، درحالی که دست روی دست گذاشتن و خود را بی‌خاصیت و مهمل بارآوردن، در گوشۀ خانه خزیدن و تن به ظلم دادن و در آرزوی ظهور امام زمان به سر بردن تا آن حضرت با نیروی غیبی امور را اصلاح کند نه تنها انتظار نیست بلکه خود ضدّ انتظار است؛ همچنین، در روایت‌های زیادی با تعبیرهای مختلف، انتظار فرج را مانند شمشیر‌زدن در خدمت پیامبر یا در راه خدا می‌‌دانند. در یک جا دارد: «منتظر فرج مانند کسی است که در زیر پرچم حضرت قائم(ع) بوده است»[۱۱]. پس اندیشۀ انتظار و انتظار کشیدن به مفهوم سازنده و پویای آن از اهمیت والایی برخوردار است که مقایسۀ آن با دیگر اعمال، دشوار خواهد بود و همین امر، پیروان امامان معصوم(ع) را استوار نگه داشته است به نحوی که هرگز خود را فراموش نکرده و در افکار دیگران هضم نشده‌اند.
اجر و مقام والا برای منتظران
در روایات بسیاری برای منتظران اجر و مقام والا ذکر نموده‌اند[۱۲]. این روایات پاداش فراوانی برای منتظران برشمرده‌اند و یکی از وظایف مهم دینی در عصر غیبت را انتظار دانسته‌اند. پاداش‌ها برای منتظرانی است که صادقانه در انتظار اویند و هر قدر شرایط انتظار در منتظران بیشتر شود و آمادگی آنان فزونی یابد، بر پاداش نیز افزوده می‌گردد.
از روایات انتظار ظهور حضرت مهدی(ع) به دست میآید انتظار ظهور افزون‌بر اینکه راه رسیدن به جامعۀ موعود است، خود نیز موضوعیت دارد؛ بدان معنا که اگر کسی در انتظار راستین به سر برد، تفاوتی ندارد به مورد انتظار خویش دست پیدا کند یا نه؛ نفس این انتظار خود مهم و ثمربخش است؛ در این‌باره امام باقر(ع) -آنگاه که دین مورد خشنودی خداوند را تعریف میکند- پس از شمردن اموری می‌فرماید: «...وَ اَلتَّسْلِیمُ لِأَمْرِنَا وَ اَلْوَرَعُ وَ اَلتَّوَاضُعُ وَ اِنْتِظَارُ قَائِمِنَا...» [۱۳]چنان‌که ابوبصیر میگوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: فدایت شوم، فرج شما کی فرا می‌رسد؟ فرمود: «گویی که تو از فرج (گشایش)، جنبه دنیوی آن را می‌خواهی؛ خیر، هرکس که در خط ولایت باشد، همان انتظار فرج، برای او فرج است»[۱۴] چنان‌که ابوبصیر میگوید: به امام صادق(ع) عرض کردم فدایت شوم، فرج شما کی فرامی‌رسد؟ فرمود: «گویی که تو از فرج (گشایش)، جنبه دنیوی آن را می‌خواهی؛ خیر، هرکس که در خط ولایت باشد، همان انتظار فرج، برای او فرج است[۱۵].
نتیجه
انتظار فضیلت‌های بسیاری دارد که مهم‌ترین آن، طبق بیان روایات، افضل الاعمال بودن آن است[۱۶]. در برخی روایات انتظار را برترین عبادتها نیز دانسته‌اند؛ پیامبر خاتم(ص) فرمود: «افضل العبادة انتظار الفرج»؛ «برترین عبادتها انتظار فرج است»[۱۷]. انتظار فرج با بصیرت، معنویت، آمادگی، تلاش برای عدالت‌گستری، حق‌گرایی آمادگی و... همراه است؛ به همین دلیل است که انتظار فرج فراتر از یک انتظار معمولی است و افزون‌بر آن پاداش‌های ویژه‌ای برای منتظران راستین امام مهدی از سوی خداوند در نظر گرفته شده است؛ برای نمونه امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید: «اگر کسی از شما شیعیان بمیرد، در حالی که منتظر امر فرجِ امام مهدی(ع) باشد، همانند کسی است که در کنار قائم)ع) و در خیمه‌اش بوده است. پس اندکی درنگ کرد و فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در کنار حضرت جنگیده و شمشیر زده است. سپس فرمود: نه، به خدا قسم! بلکه مثل کسی است که در کنار رسول خدا(ص) به شهادت رسیده باشد». [۱۸].[۱۹]
پرسش‌های وابسته
منابع
سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۲
سلیمیان، خدامراد، انتظار و منتظران
مجتبی تونه‌ای، موعودنامه
شفیعی سروستانی، ابراهیم، انتظار بایدها و نبایدها
رجالی تهرانی، علی رضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان
موسوی اصفهانی، سید محمد تقی، تکالیف بندگان نسبت به امام زمان
صمدی، قنبر علی، آخرین منجی
فرهنگ شیعه
کوثری، ابراهیم، انتظار و وظایف منتظران
خاتمی، سید احمد، انتظار مسئولانه
آهنگران، محمد رسول، بررسی مبانی ضرورت زمینه‌سازی برای ظهور موعود
زمانی، احمد، اندیشه انتظار- مهری، سید محمد جواد، انتظار فرج، ماهنامه پاسدار اسلام
کارگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور
حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۱۴- جعفری، جواد، معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین، فصلنامه مشرق موعود
رستمی، حیدر علی، جایگاه انتظار توانمند در معارف شیعه
رحیمیان، محمد حسین، مفهوم واقعی انتظار در عصر حاضر ۲
پانویس
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص۱۲۲.
- ↑ «برترین عبادتها انتظار فرج است» مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۱۱، ص۱۲۵؛ محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص۲۸۷؛ ترمذی، ابو عیسی محمد، سنن، ج ۵، ص۵۶۵.
- ↑ برقی، احمد بن محمد بن خالد، محاسن و به نقل از آن، مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار ۵۲، ص۱۳۱: «برترین عبادات مؤمن انتظار کشیدن برای گشایش خداوند است».
- ↑ «برترین جهاد امت من انتظار گشایش است». حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، ص۳۷؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۷۴، ص۱۴۳.
- ↑ ثبات الهداة، حرّ عاملی، محمد بن حسن، ج ۷، ص۴۰؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۵۲، ص۱۲۶: «هُوَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ کَانَ مَعَ اَلْقَائِمِ فِی فُسْطَاطِهِ ثُمَّ سَکَتَ هُنَیْئَةً ثُمَّ قَالَ هُوَ کَمَنْ کَانَ مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ»، برقی، احمد بن محمد بن خالد، محاسن، ج ۱، ص۱۷۳. محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص۶۴۵.
- ↑ برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج۱، ص۱۷۳؛ محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمه، ص۶۴۴؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۴، ص۱۲۶.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۵۲، ص۱۲۳: «انْتَظَرُوا الْفَرَجَ وَ لَا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ فَإِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»
- ↑ «برترین کارهای امت من، انتظار فرج از جانب خداوند است». محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، ج ۲، ص۳۶ و کمال الدین وتمام النعمة، ج ۲، ص۶۴۴.
- ↑ «أَفْضَلُ أَعْمَالِ شِیعَتِنَا انْتِظَارُ الْفَرَجِ مَنْ عَرَفَ هَذَا الْأَمْرَ فَقَدْ فُرِّجَ عَنْهُ بِانْتِظَارِه»؛ کمال الدین و تمام النعمه، ج ۲، ص۷۱.
- ↑ «"یا ابا بصیر و انت ممّن یرید الدّنیا؟ من عرف هذا الامر، فقد فرج عنه لانتظاره"». ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۳۷۱.
- ↑ «بِمَنْزِلَةِ مَنْ کَانَ قَاعِداً تَحْتَ لِوَائِهِ القَائِمِ»
- ↑ برای نمونه امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید: «اگر کسی از شما شیعیان بمیرد، در حالی که منتظر امر فرجِ امام مهدی(ع) باشد، همانند کسی است که در کنار قائم)ع) و در خیمه‌اش بوده است. پس اندکی درنگ کرد و فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در کنار حضرت جنگیده و شمشیر زده است. سپس فرمود: نه، به خدا قسم! بلکه مثل کسی است که در کنار رسول خدا(ص) به شهادت رسیده باشد». بحارالانوار، ج ۵۲، ح ۱۶، ص۱۲۶؛ همچنین و می‌فرماید: «بدانید کسی که منتظر ظهور حضرت مهدی(ع) باشد، پاداش کسی را دارد که شب‌ها را برای انجام عبادت بیدار، و روزها روزه‌دار باشد» کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۲، ص۲۲۲.
- ↑ «... و تسلیم به امر ما، و پرهیزکاری و فروتنی، و انتظار قائم ما».... کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۲، ص۲۳، ح ۱۳.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۴۷، ص۶۰-ج ۵۱، ص۱۵۶.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۴۷، ص۶۰، ج ۵۱، ص۱۵۶.
- ↑ محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، ج ۲، ص۳۶ و کمال الدین وتمام النعمة، ج ۲، ص۶۴۴.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۱۱، ص۱۲۵.
- ↑ بحارالانوار، ج ۵۲، ح ۱۶، ص۱۲۶.
- ↑ ر.ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۲، ص۲۰۴-۲۰۷، انتظار و منتظران، ص۱۸۹-۱۹۳؛ فرهنگ شیعه، ص۱۳۶؛ زمانی، احمد، اندیشه انتظار، ص۶۱- ۶۳؛ مهری، سید محمد جواد، انتظار فرج؛ کارگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۹۵، ۱۹۸؛ شفیعی سروستانی، ابراهیم، انتظار بایدها و نبایدها، ص۲۴؛ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۱۴، ص۲۵۰-۲۵۳؛ خاتمی، سید احمد، انتظار مسئولانه؛ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۵۴۳؛ کوثری، ابراهیم، انتظار و وظایف منتظران، ص۷؛ صمدی، قنبر علی، آخرین منجی، ص۱۲۲ ـ ۱۲۳؛ آهنگران، محمد رسول، بررسی مبانی ضرورت زمینه‌سازی برای ظهور موعود، ص۱۶۸؛ جعفری، جواد، معناشناسی تطبیقی انتظار و زمینه‌سازی قیام امام مهدی در اندیشه فریقین؛ رستمی، حیدر علی، جایگاه انتظار توانمند در معارف شیعه، ص۲۰۲ ـ۲۱۴؛ رجالی تهرانی؛ علی رضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، موسوی اصفهانی، سید محمد تقی، تکالیف بندگان نسبت به امام زمان، ص۷۴-۷۵؛ رحیمیان، محمد حسین، مفهوم واقعی انتظار در عصر حاضر، ص۱۴ و ۱۵.