آیه مخلفین: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-{{پانویس2}} +{{پانویس}})) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۲۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = آیات نامدار | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = | پرسش مرتبط = }} | |||
== آیه مخلفین == | |||
[[قرآن کریم]] در [[سوره فتح]] آیه ۱۶ می‌فرمایند: «به [[اعراب]] متخلف از [[جنگ]] بگو: به زودی به [[جهاد]] با قومی نیرومند و مجهز فراخوانده خواهید شد یا با آنان می‌جنگید یا آنان [[اسلام]] می‌آورند. اگر گروه متخلف، [[فرمان]] جنگ را [[اطاعت]] کنند، [[خداوند]]، [[پاداش]] [[نیکو]] به شما خواهد داد و اگر روی بگردانند - چنان‌که قبلاً [[تخلف]] کردید- به [[عذاب]] دردناکی دچار خواهید شد”<ref>{{متن قرآن|قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا}} «به جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین بگو: به زودی به سوی قومی سخت جنگجو فرا خوانده خواهید شد که با آنان کارزار کنید (تا کشته شوند) یا اسلام آورند آنگاه، اگر فرمان برید خداوند پاداشی نیکو به شما خواهد داد و اگر روی برتابید چنان که پیش‌تر روی برتافتید شما را عذابی دردناک خواهد کرد» سوره فتح، آیه ۱۶.</ref>. | |||
[[قرآن کریم]] در [[سوره فتح]] آیه | |||
برخی از [[اهل حدیث]] و [[متکلمان معتزلی]] و [[اشعری]] با این آیه بر [[خلافت ابوبکر]] (و گاهی نیز [[خلافت عمر]]) [[استدلال]] کرده‌اند. استدلال در شرح مواقف چنین تقریر شده است: | برخی از [[اهل حدیث]] و [[متکلمان معتزلی]] و [[اشعری]] با این آیه بر [[خلافت ابوبکر]] (و گاهی نیز [[خلافت عمر]]) [[استدلال]] کرده‌اند. استدلال در شرح مواقف چنین تقریر شده است: | ||
کسی که متخلفان از جنگ را به [[مبارزه]] با گروهی نیرومند و مجهز فراخوانده، [[پیامبر]]{{صل}} نبوده است؛ زیرا در آیه قبل، آمده است که متخلفان، وقتی [[پیروزی]] [[مسلمانان]] و [[غنایم]] [[جنگی]] را [[مشاهده]] کنند، از پیامبر خواهند خواست که به آنان اجازه دهد با آنان همراه شوند، ولی خداوند به پیامبر{{صل}} فرموده است که به آنان بگوید: | کسی که متخلفان از جنگ را به [[مبارزه]] با گروهی نیرومند و مجهز فراخوانده، [[پیامبر]] {{صل}} نبوده است؛ زیرا در آیه قبل، آمده است که متخلفان، وقتی [[پیروزی]] [[مسلمانان]] و [[غنایم]] [[جنگی]] را [[مشاهده]] کنند، از پیامبر خواهند خواست که به آنان اجازه دهد با آنان همراه شوند، ولی خداوند به پیامبر {{صل}} فرموده است که به آنان بگوید: «خداوند، پیش‌تر به ما گفته است که شما هرگز پیرو ما نخواهید بود”<ref>{{متن قرآن|لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ}} «بگو: هرگز دنبال ما نخواهید آمد، خداوند از پیش چنین فرموده است» سوره فتح، آیه ۱۵.</ref>. بنابراین پیامبر {{صل}} می‌دانست که آنان هرگز از او [[پیروی]] نخواهند کرد. در این صورت، چگونه آنان را به جنگ با [[سپاهیان]] نیرومند [[دعوت]] کرده است؟ از طرفی [[دعوت]] کننده متخلفان به [[جنگ]] با [[کافران]] و [[مشرکان]]، [[علی]] {{ع}} هم نبوده است، زیرا در دوران [[خلافت]] او با کافران و مشرکان [[جنگی]] رخ نداد، بلکه [[جنگ‌ها]] با [[مسلمانان]] و درباره [[امامت]] بود. این دعوت، پس از علی {{ع}} هم نبوده است؛ زیرا [[حکام]] پس از او (حکام [[بنی‌امیه]] و [[بنی‌عباس]]) از نظر ما [[ستمکار]] و از نظر [[شیعه]] [[کافر]] بوده‌اند. در نتیجه عبارت {{متن قرآن|فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا}}<ref>«آنگاه، اگر فرمان برید خداوند پاداشی نیکو به شما خواهد داد» سوره فتح، آیه ۱۶.</ref> با آنان [[سازگاری]] ندارد؛ بنابراین، دعوت کننده به چنین مبارزه‌ای یکی از خلفای سه‌گانه بوده است. در نتیجه، [[خلافت ابوبکر]] [[ثابت]] می‌شود، بلکه ظاهر، این است که مقصود [[ابوبکر]] است و مراد از [[قوم]] مذکور {{متن قرآن|أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ}}<ref>«به سوی قومی سخت جنگجو» سوره فتح، آیه ۱۶.</ref> [[بنی‌حنیفه]] [[اصحاب]] [[مسیلمه]] [[کذّاب]] است<ref>شرح المواقف، ج۸، ص۳۶۴؛ نیز ر. ک: شرح المقاصد، ج۵، ص۲۶۶.</ref>. | ||
[[ابن حزم]] نیز [[آیه]] متخلّفین را [[دلیل]] بر خلافت خلفای سه‌گانه (ابوبکر، [[عمر]] و [[عثمان]]) دانسته است<ref>الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج۳، ص۲۷-۲۸.</ref>. [[شیخ طوسی]] نیز [[استدلال]] به آیه مزبور بر خلافت ابوبکر و عمر را از گروهی از [[مخالفان شیعه]] [[نقل]] کرده است که ظاهراً مقصود ابوعلی جبایی و [[پیروان]] اوست<ref>التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۲۴.</ref>. | [[ابن حزم]] نیز [[آیه]] متخلّفین را [[دلیل]] بر خلافت خلفای سه‌گانه (ابوبکر، [[عمر]] و [[عثمان]]) دانسته است<ref>الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج۳، ص۲۷-۲۸.</ref>. [[شیخ طوسی]] نیز [[استدلال]] به آیه مزبور بر خلافت ابوبکر و عمر را از گروهی از [[مخالفان شیعه]] [[نقل]] کرده است که ظاهراً مقصود ابوعلی جبایی و [[پیروان]] اوست<ref>التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۲۴.</ref>. | ||
| خط ۲۱: | خط ۱۱: | ||
'''ارزیابی و نقد''' | '''ارزیابی و نقد''' | ||
استدلال یاد شده بسیار [[سست]] و بی‌اساس است، زیرا تخلف‌کنندگان مورد بحث در این آیه، کسانی‌اند که در [[سال ششم هجری]] که [[صلح حدیبیه]] در آن واقع شد، از حرکت به سوی [[مکه]] [[تخلف]] کردند، چنان‌که می‌فرماید: {{متن قرآن|سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ}}<ref>«جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین به زودی به تو خواهند گفت که دارایی‌ها و خانواده‌های ما، ما را مشغول داشت (و همراه شما نیامدیم) پس برای ما (از خداوند) آمرزش بخواه! به زبان، چیزی را می‌گویند که در دل ندارند؛ بگو: اگر خداوند بر آن باشد که زیانی یا سودی» سوره فتح، آیه ۱۱.</ref>. | استدلال یاد شده بسیار [[سست]] و بی‌اساس است، زیرا تخلف‌کنندگان مورد بحث در این آیه، کسانی‌اند که در [[سال ششم هجری]] که [[صلح حدیبیه]] در آن واقع شد، از حرکت به سوی [[مکه]] [[تخلف]] کردند، چنان‌که می‌فرماید: {{متن قرآن|سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ}}<ref>«جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین به زودی به تو خواهند گفت که دارایی‌ها و خانواده‌های ما، ما را مشغول داشت (و همراه شما نیامدیم) پس برای ما (از خداوند) آمرزش بخواه! به زبان، چیزی را می‌گویند که در دل ندارند؛ بگو: اگر خداوند بر آن باشد که زیانی یا سودی» سوره فتح، آیه ۱۱.</ref>. | ||
[[خداوند]]، [[پیامبر]]{{صل}} را از [[آینده]] آنان با خبر ساخته و فرموده است: | [[خداوند]]، [[پیامبر]] {{صل}} را از [[آینده]] آنان با خبر ساخته و فرموده است: «در آینده که شما به پیروزی‌هایی دست یافته و غنایمی به دست می‌آورید، آنان، [[همراهی]] با شما را پیشنهاد خواهند داد”. | ||
مقصود از این [[غنایم]] – چنان‌که [[مفسران]] گفته‌اند- غنایم [[خیبر]] است. خداوند، مقرر کرد غنایم خیبر به کسانی داده شود که در [[حدیبیه]] شرکت داشتند، و مقصود از جمله {{متن قرآن|قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ}}<ref>«بگو: هرگز دنبال ما نخواهید آمد، خداوند از پیش چنین فرموده است» سوره فتح، آیه ۱۵.</ref> همین است. مدلول جمله مزبور، این نیست که آنان هیچ‌گاه از پیامبر{{صل}} [[پیروی]] نخواهند کرد و در هیچ [[جنگی]] با او نخواهند بود. بر این اساس، مقصود از [[آیه]] {{متن قرآن|قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ}}<ref>«به جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین بگو: به زودی به سوی قومی سخت جنگجو فرا خوانده خواهید شد» سوره فتح، آیه ۱۶.</ref> این است که پیامبر{{صل}} تخلف‌کنندگان از حدیبیه را به [[مبارزه]] با [[اقوام]] [[نیرومندی]] [[دعوت]] خواهد کرد. روشن است که پیامبر{{صل}} پس از ماجرای حدیبیه [[مسلمانان]] را به مبارزه‌های بسیاری با [[دشمنان اسلام]] فرا خواند<ref>مانند جنگ موته، غزوه | مقصود از این [[غنایم]] – چنان‌که [[مفسران]] گفته‌اند- غنایم [[خیبر]] است. خداوند، مقرر کرد غنایم خیبر به کسانی داده شود که در [[حدیبیه]] شرکت داشتند، و مقصود از جمله {{متن قرآن|قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ}}<ref>«بگو: هرگز دنبال ما نخواهید آمد، خداوند از پیش چنین فرموده است» سوره فتح، آیه ۱۵.</ref> همین است. مدلول جمله مزبور، این نیست که آنان هیچ‌گاه از پیامبر {{صل}} [[پیروی]] نخواهند کرد و در هیچ [[جنگی]] با او نخواهند بود. بر این اساس، مقصود از [[آیه]] {{متن قرآن|قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ}}<ref>«به جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین بگو: به زودی به سوی قومی سخت جنگجو فرا خوانده خواهید شد» سوره فتح، آیه ۱۶.</ref> این است که پیامبر {{صل}} تخلف‌کنندگان از حدیبیه را به [[مبارزه]] با [[اقوام]] [[نیرومندی]] [[دعوت]] خواهد کرد. روشن است که پیامبر {{صل}} پس از ماجرای حدیبیه [[مسلمانان]] را به مبارزه‌های بسیاری با [[دشمنان اسلام]] فرا خواند<ref>مانند جنگ موته، غزوه ذات‌السلاسل، جنگ حنین، غزوه طائف و غزوه تبوک.</ref>. پس این سخن که پیامبر {{صل}} متخلفان از حدیبیه را به [[جنگ با دشمنان]] قدرتمند و شوکتمند [[اسلام]] دعوت نکرده [[نادرست]] است<ref>{{عربی|والصحیح أن المراد بالداعی فی قوله ستدعون هو النبی {{صل}} لانه قد دعاهم بعد ذلک الی غزوات کثیرة و قتال اقوام ذوی نجدة و شدة مثل اهل حنین و الطائف و مؤته الی تبوک و غیرها فلا معنی لحمل ذلک علی ما بعد وفاته}}. مجمع البیان، ج۹-۱۰، ص۱۱۵.</ref>. | ||
[[نادرستی]] این [[استدلال]]، تا حدی است که [[فخرالدین رازی]] نیز آن را نقد کرده و پس از [[نقل]] اقوال درباره این که مقصود از [[قوم]] نیرومند {{متن قرآن|أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ}}<ref>«به سوی قومی سخت جنگجو فرا خوانده خواهید شد» سوره فتح، آیه ۱۶.</ref> چه کسانی بوده‌اند و چه کسی تخلف‌کنندگان را به [[جنگ]] با آنان [[دعوت]] کرده، گفته است: | [[نادرستی]] این [[استدلال]]، تا حدی است که [[فخرالدین رازی]] نیز آن را نقد کرده و پس از [[نقل]] اقوال درباره این که مقصود از [[قوم]] نیرومند {{متن قرآن|أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ}}<ref>«به سوی قومی سخت جنگجو فرا خوانده خواهید شد» سوره فتح، آیه ۱۶.</ref> چه کسانی بوده‌اند و چه کسی تخلف‌کنندگان را به [[جنگ]] با آنان [[دعوت]] کرده، گفته است: «قوی‌ترین وجوه این است که [[پیامبر]] {{صل}} آنان را به [[جهاد با کافران]] و [[مشرکان]] دعوت کرده است.... اگر مقصود کسانی که گفته‌اند [[ابوبکر]] آنان را به [[مبارزه]] با [[بنی‌حنیفه]] دعوت کرد، این است که وی پس از پیامبر {{صل}} این کار را انجام داد، [[سخن]] [[درستی]] است و اگر مقصودشان این است که پیامبر {{صل}} آنان را دعوت به جنگ نکرده است و این کار نخست، توسط ابوبکر انجام گرفت، سخن درستی نیست”<ref>مفاتیح الغیب، ج۲۸، ص۹۲.</ref>. | ||
[[آلوسی]] از ابوحیان [[نقل]] کرده است: | [[آلوسی]] از ابوحیان [[نقل]] کرده است: «این سخن که تخلف‌کنندگان در [[زمان]] پیامبر {{صل}} به هیچ [[جنگی]] دعوت نشدند، درست نیست، زیرا بسیاری از آنان با [[جعفر بن ابی طالب]] در [[جنگ موته]] شرکت کردند، و نیز در جنگ با [[هوازن]]، همراه پیامبر {{صل}} بودند و در [[غزوه تبوک]] نیز حضور داشتند.... [[انصاف]]، این است که [[آیه]] بر [[امامت ابوبکر]] دلالت ندارد”<ref>روح المعانی، ج۱۴، ص۱۵۹.</ref>. | ||
نکته پایانی اینکه [[ابن‌حزم]] برای [[اثبات]] این ادعا که تخلف‌کنندگان هیچ‌گاه از طرف پیامبر{{صل}} به جنگ با [[کافران]] و مشرکان فراخوانده نشدند، به آیه ۸۳ [[سوره توبه]] [[استدلال]] کرده است<ref>الفصل، ج۳، ص۲۷.</ref>. آیه چنین است: {{متن قرآن|فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلَى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَدًا وَلَنْ تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا}}<ref>«و اگر خداوند تو را نزد دسته‌ای از آنان باز گرداند و آنها از تو اجازه بیرون آمدن (با تو را) خواستند بگو: هرگز، هیچ‌گاه با من بیرون نخواهید آمد و همراه من با دشمنی جنگ نخواهید کرد» سوره توبه، آیه ۸۳.</ref>. | نکته پایانی اینکه [[ابن‌حزم]] برای [[اثبات]] این ادعا که تخلف‌کنندگان هیچ‌گاه از طرف پیامبر {{صل}} به جنگ با [[کافران]] و مشرکان فراخوانده نشدند، به آیه ۸۳ [[سوره توبه]] [[استدلال]] کرده است<ref>الفصل، ج۳، ص۲۷.</ref>. آیه چنین است: {{متن قرآن|فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلَى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَدًا وَلَنْ تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا}}<ref>«و اگر خداوند تو را نزد دسته‌ای از آنان باز گرداند و آنها از تو اجازه بیرون آمدن (با تو را) خواستند بگو: هرگز، هیچ‌گاه با من بیرون نخواهید آمد و همراه من با دشمنی جنگ نخواهید کرد» سوره توبه، آیه ۸۳.</ref>. | ||
این استدلال، بسیار بی‌پایه است، زیرا [[آیه توبه]] مربوط به [[جنگ تبوک]] است که در [[سال نهم هجری]] رخ داد، و آیه [[فتح]] (آیه مورد بحث) مربوط به ماجرای [[حدیبیه]] است که در [[سال ششم هجری]] واقع شد. ربط دادن این دو آیه به یکدیگر ناشی از بی‌توجهی به وقایع [[تاریخی]] است<ref>التبیان، ج۹، ص۳۲۵.</ref> | این استدلال، بسیار بی‌پایه است، زیرا [[آیه توبه]] مربوط به [[جنگ تبوک]] است که در [[سال نهم هجری]] رخ داد، و آیه [[فتح]] (آیه مورد بحث) مربوط به ماجرای [[حدیبیه]] است که در [[سال ششم هجری]] واقع شد. ربط دادن این دو آیه به یکدیگر ناشی از بی‌توجهی به وقایع [[تاریخی]] است<ref>التبیان، ج۹، ص۳۲۵.</ref><ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۳۷۰-۳۷۴.</ref> | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
{{مدخل وابسته}} | |||
* [[شبهه تعارض نصوص امامت]] | * [[شبهه تعارض نصوص امامت]] | ||
* [[آیه استخلاف]] | * [[آیه استخلاف]] | ||
| خط ۳۸: | خط ۲۹: | ||
* [[دوران سی ساله خلافت]] | * [[دوران سی ساله خلافت]] | ||
* [[گواهی اصحاب]] | * [[گواهی اصحاب]] | ||
{{پایان مدخل وابسته}} | |||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:1368130.jpg|22px]] [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|'''براهین و نصوص امامت''']] | # [[پرونده:1368130.jpg|22px]] [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|'''براهین و نصوص امامت''']] | ||
{{پایان منابع}} | |||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:آیات نامدار]] | ||
[[رده: | [[رده:خلافت]] | ||
[[رده:خلفا]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۳۰ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۲۸
آیه مخلفین
قرآن کریم در سوره فتح آیه ۱۶ می‌فرمایند: «به اعراب متخلف از جنگ بگو: به زودی به جهاد با قومی نیرومند و مجهز فراخوانده خواهید شد یا با آنان می‌جنگید یا آنان اسلام می‌آورند. اگر گروه متخلف، فرمان جنگ را اطاعت کنند، خداوند، پاداش نیکو به شما خواهد داد و اگر روی بگردانند - چنان‌که قبلاً تخلف کردید- به عذاب دردناکی دچار خواهید شد”[۱].
برخی از اهل حدیث و متکلمان معتزلی و اشعری با این آیه بر خلافت ابوبکر (و گاهی نیز خلافت عمر) استدلال کرده‌اند. استدلال در شرح مواقف چنین تقریر شده است: کسی که متخلفان از جنگ را به مبارزه با گروهی نیرومند و مجهز فراخوانده، پیامبر (ص) نبوده است؛ زیرا در آیه قبل، آمده است که متخلفان، وقتی پیروزی مسلمانان و غنایم جنگی را مشاهده کنند، از پیامبر خواهند خواست که به آنان اجازه دهد با آنان همراه شوند، ولی خداوند به پیامبر (ص) فرموده است که به آنان بگوید: «خداوند، پیش‌تر به ما گفته است که شما هرگز پیرو ما نخواهید بود”[۲]. بنابراین پیامبر (ص) می‌دانست که آنان هرگز از او پیروی نخواهند کرد. در این صورت، چگونه آنان را به جنگ با سپاهیان نیرومند دعوت کرده است؟ از طرفی دعوت کننده متخلفان به جنگ با کافران و مشرکان، علی (ع) هم نبوده است، زیرا در دوران خلافت او با کافران و مشرکان جنگی رخ نداد، بلکه جنگ‌ها با مسلمانان و درباره امامت بود. این دعوت، پس از علی (ع) هم نبوده است؛ زیرا حکام پس از او (حکام بنی‌امیه و بنی‌عباس) از نظر ما ستمکار و از نظر شیعه کافر بوده‌اند. در نتیجه عبارت ﴿فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا﴾[۳] با آنان سازگاری ندارد؛ بنابراین، دعوت کننده به چنین مبارزه‌ای یکی از خلفای سه‌گانه بوده است. در نتیجه، خلافت ابوبکر ثابت می‌شود، بلکه ظاهر، این است که مقصود ابوبکر است و مراد از قوم مذکور ﴿أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ﴾[۴] بنی‌حنیفه اصحاب مسیلمه کذّاب است[۵].
ابن حزم نیز آیه متخلّفین را دلیل بر خلافت خلفای سه‌گانه (ابوبکر، عمر و عثمان) دانسته است[۶]. شیخ طوسی نیز استدلال به آیه مزبور بر خلافت ابوبکر و عمر را از گروهی از مخالفان شیعه نقل کرده است که ظاهراً مقصود ابوعلی جبایی و پیروان اوست[۷].
ارزیابی و نقد استدلال یاد شده بسیار سست و بی‌اساس است، زیرا تخلف‌کنندگان مورد بحث در این آیه، کسانی‌اند که در سال ششم هجری که صلح حدیبیه در آن واقع شد، از حرکت به سوی مکه تخلف کردند، چنان‌که می‌فرماید: ﴿سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ﴾[۸]. خداوند، پیامبر (ص) را از آینده آنان با خبر ساخته و فرموده است: «در آینده که شما به پیروزی‌هایی دست یافته و غنایمی به دست می‌آورید، آنان، همراهی با شما را پیشنهاد خواهند داد”.
مقصود از این غنایم – چنان‌که مفسران گفته‌اند- غنایم خیبر است. خداوند، مقرر کرد غنایم خیبر به کسانی داده شود که در حدیبیه شرکت داشتند، و مقصود از جمله ﴿قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ﴾[۹] همین است. مدلول جمله مزبور، این نیست که آنان هیچ‌گاه از پیامبر (ص) پیروی نخواهند کرد و در هیچ جنگی با او نخواهند بود. بر این اساس، مقصود از آیه ﴿قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ﴾[۱۰] این است که پیامبر (ص) تخلف‌کنندگان از حدیبیه را به مبارزه با اقوام نیرومندی دعوت خواهد کرد. روشن است که پیامبر (ص) پس از ماجرای حدیبیه مسلمانان را به مبارزه‌های بسیاری با دشمنان اسلام فرا خواند[۱۱]. پس این سخن که پیامبر (ص) متخلفان از حدیبیه را به جنگ با دشمنان قدرتمند و شوکتمند اسلام دعوت نکرده نادرست است[۱۲].
نادرستی این استدلال، تا حدی است که فخرالدین رازی نیز آن را نقد کرده و پس از نقل اقوال درباره این که مقصود از قوم نیرومند ﴿أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ﴾[۱۳] چه کسانی بوده‌اند و چه کسی تخلف‌کنندگان را به جنگ با آنان دعوت کرده، گفته است: «قوی‌ترین وجوه این است که پیامبر (ص) آنان را به جهاد با کافران و مشرکان دعوت کرده است.... اگر مقصود کسانی که گفته‌اند ابوبکر آنان را به مبارزه با بنی‌حنیفه دعوت کرد، این است که وی پس از پیامبر (ص) این کار را انجام داد، سخن درستی است و اگر مقصودشان این است که پیامبر (ص) آنان را دعوت به جنگ نکرده است و این کار نخست، توسط ابوبکر انجام گرفت، سخن درستی نیست”[۱۴]. آلوسی از ابوحیان نقل کرده است: «این سخن که تخلف‌کنندگان در زمان پیامبر (ص) به هیچ جنگی دعوت نشدند، درست نیست، زیرا بسیاری از آنان با جعفر بن ابی طالب در جنگ موته شرکت کردند، و نیز در جنگ با هوازن، همراه پیامبر (ص) بودند و در غزوه تبوک نیز حضور داشتند.... انصاف، این است که آیه بر امامت ابوبکر دلالت ندارد”[۱۵].
نکته پایانی اینکه ابن‌حزم برای اثبات این ادعا که تخلف‌کنندگان هیچ‌گاه از طرف پیامبر (ص) به جنگ با کافران و مشرکان فراخوانده نشدند، به آیه ۸۳ سوره توبه استدلال کرده است[۱۶]. آیه چنین است: ﴿فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلَى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَدًا وَلَنْ تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا﴾[۱۷]. این استدلال، بسیار بی‌پایه است، زیرا آیه توبه مربوط به جنگ تبوک است که در سال نهم هجری رخ داد، و آیه فتح (آیه مورد بحث) مربوط به ماجرای حدیبیه است که در سال ششم هجری واقع شد. ربط دادن این دو آیه به یکدیگر ناشی از بی‌توجهی به وقایع تاریخی است[۱۸][۱۹]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ﴿قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾ «به جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین بگو: به زودی به سوی قومی سخت جنگجو فرا خوانده خواهید شد که با آنان کارزار کنید (تا کشته شوند) یا اسلام آورند آنگاه، اگر فرمان برید خداوند پاداشی نیکو به شما خواهد داد و اگر روی برتابید چنان که پیش‌تر روی برتافتید شما را عذابی دردناک خواهد کرد» سوره فتح، آیه ۱۶.
- ↑ ﴿لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ﴾ «بگو: هرگز دنبال ما نخواهید آمد، خداوند از پیش چنین فرموده است» سوره فتح، آیه ۱۵.
- ↑ «آنگاه، اگر فرمان برید خداوند پاداشی نیکو به شما خواهد داد» سوره فتح، آیه ۱۶.
- ↑ «به سوی قومی سخت جنگجو» سوره فتح، آیه ۱۶.
- ↑ شرح المواقف، ج۸، ص۳۶۴؛ نیز ر. ک: شرح المقاصد، ج۵، ص۲۶۶.
- ↑ الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج۳، ص۲۷-۲۸.
- ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۲۴.
- ↑ «جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین به زودی به تو خواهند گفت که دارایی‌ها و خانواده‌های ما، ما را مشغول داشت (و همراه شما نیامدیم) پس برای ما (از خداوند) آمرزش بخواه! به زبان، چیزی را می‌گویند که در دل ندارند؛ بگو: اگر خداوند بر آن باشد که زیانی یا سودی» سوره فتح، آیه ۱۱.
- ↑ «بگو: هرگز دنبال ما نخواهید آمد، خداوند از پیش چنین فرموده است» سوره فتح، آیه ۱۵.
- ↑ «به جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین بگو: به زودی به سوی قومی سخت جنگجو فرا خوانده خواهید شد» سوره فتح، آیه ۱۶.
- ↑ مانند جنگ موته، غزوه ذات‌السلاسل، جنگ حنین، غزوه طائف و غزوه تبوک.
- ↑ والصحیح أن المراد بالداعی فی قوله ستدعون هو النبی (ص) لانه قد دعاهم بعد ذلک الی غزوات کثیرة و قتال اقوام ذوی نجدة و شدة مثل اهل حنین و الطائف و مؤته الی تبوک و غیرها فلا معنی لحمل ذلک علی ما بعد وفاته. مجمع البیان، ج۹-۱۰، ص۱۱۵.
- ↑ «به سوی قومی سخت جنگجو فرا خوانده خواهید شد» سوره فتح، آیه ۱۶.
- ↑ مفاتیح الغیب، ج۲۸، ص۹۲.
- ↑ روح المعانی، ج۱۴، ص۱۵۹.
- ↑ الفصل، ج۳، ص۲۷.
- ↑ «و اگر خداوند تو را نزد دسته‌ای از آنان باز گرداند و آنها از تو اجازه بیرون آمدن (با تو را) خواستند بگو: هرگز، هیچ‌گاه با من بیرون نخواهید آمد و همراه من با دشمنی جنگ نخواهید کرد» سوره توبه، آیه ۸۳.
- ↑ التبیان، ج۹، ص۳۲۵.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، براهین و نصوص امامت، ص ۳۷۰-۳۷۴.