خانه [[ثروت]]، [[خزانه]] [[دولت]] و [[حکومت]]، محلّی که [[اموال عمومی]] و مالیات‌ها و [[خراج]] و [[غنایم]] [[جنگی]] و [[زکات]] در آنجا نگهداری میشود و زیر نظر [[والی]] [[مسلمین]] یا [[دولت اسلامی]] به مصارف عمومی می‌رسد. بیت المال به خود آن [[اموال عمومی]] هم گفته میشود. همه افراد [[جامعه]] در بیت المال سهم دارند و باید در راه [[مصالح]] عمومی خرج شود و کسی [[حق]] برداشت شخصی یا بیش از [[حقّ]] و سهم خود از آن ندارد. بیت المال باید در [[اختیار]] کسانی [[امین]] و باتقوا باشد تا از حیف و میل و ضایع ساختن و هدر دادن آن جلوگیری کنند. از این رو [[خیانت]] و دزدی از بیت المال، از بدترین [[گناهان]] است. [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} در تعدادی از نامه‌های خود در [[نهج البلاغه]] خطاب به [[والیان]] و [[استانداران]] و خزانه‌داران [[حکومتی]] توصیه کرده است که در حفظ بیت المال کوشا باشند و آن را [[ملک]] شخصی خود و اطرافیان نپندارند<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۴۸.</ref>.
== مقدمه ==
== مقدمه ==
بیت المال در گذشته عنوانی برای دارایی‌های [[دولت]] اسلامی و مکانی بود که بخش منقول دارایی‌های [[دولت]] در آن مکان نگهداری می‌شد تا مطابق با [[قوانین]] خاصی به [[مصرف]] برسد. این اصطلاح امروزه در مفهومی عام به [[اموال]] و املاک و درآمدها و دارایی‌های دولتی اطلاق میشود. بیت المال در [[دولت]] اسلامی از منابع متعددی به‌دست می‌آید که عبارت‌ند از: [[زکات]]، [[خمس]]، [[انفال]]، فیء، [[جزیه]] و [[خراج]]. افزون بر این، کفارات، [[اموال]] پیدا شده که [[صاحب]] آن مشخص نیست (لقطه) و نیز [[اموال]] مجهول المالک، تعاونی‌های مستحبی و قرض الحسنه و... پشتوانه‌های بیت المال به‌شمار می‌آیند. گرچه آغاز به‌کارگیری واژه بیت‌المال در [[دولت]] اسلامی مربوط به زمان [[پیامبر اکرم]] {{صل}} است، اما در طول [[تاریخ]] [[بشر]]، به‌ویژه [[حکومت]] [[پیامبران الهی]]، هرجا موضوع [[تعاون]] و همکاری [[اقتصادی]] مطرح بوده، برنامه و قوانینی برای امر [[تعاون]] [[اجتماعی]] و رفع نیاز حاجتمندان تدارک دیده شده است. [[خداوند]] در [[قرآن کریم]] در مورد [[حضرت اسماعیل]] {{ع}} می‌فرماید که کسان خویش را به [[نماز]] و [[زکات]] [[فرمان]] می‌داد<ref>{{متن قرآن|وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا }}؛ سوره مریم، آیه ۵۵</ref>. در [[روایات]] نیز مطرح است که [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} نخستین کسی بود که [[خمس]] [[اموال]] خود را به [[مصرف]] نیازمندان می‌رساند. [[پیامبر اکرم]] {{صل}} گردآوری [[زکات]] و [[مصرف]] آن‌را از محل خانه خویش انجام می‌داد. در منطق [[اسلام]]، بیت‌المال [[اموال]] همه [[مسلمین]] است و باید برای منفعت همه آنها [[مصرف]] شود. از این‌رو [[امام علی]] {{ع}} در آغاز دوران [[خلافت]] خویش فرمود: بیت‌المال [[مسلمین]] را اگر بهای کنیزان یا کابین (مهریه) زنان خود کرده باشید از شما بازمی‌ستانم و به [[جایگاه]] اصلی خود بازمی‌گردانم<ref>{{متن حدیث|وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَ مُلِكَ بِهِ الْإِمَاءُ، لَرَدَدْتُه}}؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۵.</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 180.</ref>.
خانه [[ثروت]]، [[خزانه]] [[دولت]] و [[حکومت]]، محلّی که اموال عمومی و مالیات‌ها و [[خراج]] و [[غنایم]] [[جنگی]] و [[زکات]] در آنجا نگهداری میشود و زیر نظر والی [[مسلمین]] یا [[دولت اسلامی]] به مصارف عمومی می‌رسد. بیت المال به خود آن اموال عمومی هم گفته میشود. همه افراد [[جامعه]] در بیت المال سهم دارند و باید در راه [[مصالح]] عمومی خرج شود و کسی [[حق]] برداشت شخصی یا بیش از [[حقّ]] و سهم خود از آن ندارد. بیت المال باید در [[اختیار]] کسانی [[امین]] و باتقوا باشد تا از حیف و میل و ضایع ساختن و هدر دادن آن جلوگیری کنند. از این رو [[خیانت]] و دزدی از بیت المال، از بدترین [[گناهان]] است. [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} در تعدادی از نامه‌های خود در [[نهج البلاغه]] خطاب به والیان و استانداران و خزانه‌داران [[حکومتی]] توصیه کرده است که در حفظ بیت المال کوشا باشند و آن را [[ملک]] شخصی خود و اطرافیان نپندارند<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۴۸.</ref>.
تأسیس مکانی خاص به‌عنوان بیت‌المال را مربوط به دوران [[خلیفه اول]] می‌دانند، چنان‌که او خود از بیت‌المال [[حقوق]] دریافت می‌کرد. در دوران [[خلیفه دوم]]، بیت‌المال به‌عنوان نهادی مستقل پدید آمد. در دوران [[خلیفه]] سوم، بیت‌المال در [[مدینه]] مستقر و متصدی آن در امر [[مصرف]] آن مبسوط الید بود. در زمان [[امام علی]] {{ع}} گرچه مکانی برای نگهداری بیت‌المال پیش‌بینی شده بد، اما [[سیره]] [[امام]] بر آن بود که [[اموال]] رسیده را به سرعت میان [[مسلمین]] تقسیم می‌کرد. حفظ و حراست و رعایت [[عدالت]] در [[مصرف]] بیت‌المال از مهم‌ترین اصولی بود که [[امام علی]] {{ع}} بر آن پای می‌فشرد و اهتمام ویژه‌ای به توزیع درآمدهای دولتی بر اساس [[عدل]] و [[احسان]] داشت. از این‌رو در سیاست‌های کلی خود اهداف خاصی را دنبال می‌کرد:
# کوشش در [[آبادانی]] [[زمین]] و افزایش [[قدرت]] [[اقتصادی]] [[دولت]] اسلامی<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳</ref>؛
# تدوین شیوه‌نامه و کیفیت گردآوری و [[حفاظت]] از بیت‌المال<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۵</ref>؛
# دقت در [[نصب]] مسئولین بیت المال<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳</ref>؛
# تقسیم مساوی بیت المال بین آحاد [[جامعه]] و جلوگیری از [[تبعیض]]<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۵</ref>؛
# دقت در حفظ بیت‌المال و نظارت دقیق بر عملکرد مسئولین بیت‌المال<ref>نامه‌های ۲۰ و ۵۳</ref>؛ برخورد [[قاطع]] با سوءاستفاده‌کنندگان از بیت‌المال<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۰</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۱۸۰- ۱۸۱.</ref>.
خانه ثروت، خزانهدولت و حکومت، محلّی که اموال عمومی و مالیات‌ها و خراج و غنایمجنگی و زکات در آنجا نگهداری میشود و زیر نظر والی مسلمین یا دولت اسلامی به مصارف عمومی می‌رسد. بیت المال به خود آن اموال عمومی هم گفته میشود. همه افراد جامعه در بیت المال سهم دارند و باید در راه مصالح عمومی خرج شود و کسی حق برداشت شخصی یا بیش از حقّ و سهم خود از آن ندارد. بیت المال باید در اختیار کسانی امین و باتقوا باشد تا از حیف و میل و ضایع ساختن و هدر دادن آن جلوگیری کنند. از این رو خیانت و دزدی از بیت المال، از بدترین گناهان است. امیرالمؤمنین (ع) در تعدادی از نامه‌های خود در نهج البلاغه خطاب به والیان و استانداران و خزانه‌داران حکومتی توصیه کرده است که در حفظ بیت المال کوشا باشند و آن را ملک شخصی خود و اطرافیان نپندارند[۱].
بیت المال از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: بیت المال در نهج البلاغه - بیت المال در تاریخ اسلامی - بیت المال در فقه اسلامی - بیت المال در فقه سیاسی - بیت المال در معارف و سیره نبوی - بیت المال در معارف و سیره علوی - بیت المال در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد
