بحث:مهم‌ترین مصادیق علم غیب کدام‌اند؟ (پرسش)

پاسخ اجمالی

معناشناسی غیب و علم غیب

معنای لغوی

«غیب» در لغت به امری که از حس (باطنی و ظاهری) پوشیده باشد، اطلاق شده است، خواه آن چیز هم اکنون تحقق یافته باشد یا بعد از این تحقق پیدا کند؛ ‌این واژه در مقابلِ شهود (شهادت) است به‌ معنای چیزی که با حواس قابل درک باشد. بنابراین معنای لغوی، اگر در کاربری عرفی عام - و نه اصطلاحی - «علم غیب» گفته شود، یعنی: «علم به هر چیزی که غایب از حواس بشری باشد»؛ چه علومی که قرآن و حدیث و کتب مفسران و متکلمان آن را «علم غیب» نامیده است و چه علومی که قرآن و حدیث و این کتب آن را «علم به غیب» نمی نامند.

معنای اصطلاحی

غیب در دایره‌ای خارج از عرف عام اهل لغت، اصطلاحی است که هم در قرآن کریم و حدیث معصومان از آن یاد شده و هم در آثار تفسیری و اعتقادی:

1. اصطلاح قرآن و حدیث: واژه «غیب» در کاربری‌های آیات قرآن کریم و روایات، دو استعمال دارد؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس) و دیگری: معنایی خاص‌تر از معنای لغوی است که تنها شامل اموری می‌‌شود که خدای متعال آگاهی از آنها را تنها به خود اختصاص داده و احدی از مخلوقاتش اعم از انبیاء، ملائکه و غیر ایشان را نیز از آن مطلع نکرده است که اصطلاحاً به آنها، «امور مستأثر» می‌‌گویند. اما واژه «علم غیب» در استعمالات قرآنی برای علم به هر غیبی اطلاق نشده است؛ بلکه به یکی از دو معنای ذیل آمده؛ کاربری اول: به علم ذاتی و استقلالی به امور غیبی؛ یعنی: علمی که از کسی گرفته نشده (علم غیر مستفاد)، و کاربری دوم: به خصوص علوم مختص به خدای تبارک و تعالی که در تعبیر روایات، علم مستأثر نامیده شدند. در این اصطلاح، علم به غیب فقط به علوم اختصاصی خداوند متعال (علم مکنون و مستأثر) که ذاتی بوده و اکتسابی نیستند اطلاق می‌شود و به علم دیگران اگرچه به تعلیم الهی یا اعطای او باشد غیب گفته نمی‌شود.
2. اصطلاح مفسران و متکلمان: واژه «غیب» در آثار تفسیری و اعتقادی نیز به دو گونه استعمال شده است؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس). این معنا هم شامل غیب مطلق و غیب نسبی می‌‌شود و هم شامل غیب به معنای «امور مستأثر» و امور غیر آن. و دیگری: معنای خاص که تنها به اموری اشاره دارد که دانستن آنها فقط در اختیار خدای تبارک و تعالی است (امور مستأثر). اما واژه «علم غیب» در استعمالات مفسران و متکلمان به همان دو معنایی که در اصطلاح قرآنی گذشت استفاده شده است. بنابر این، علم غیب در کاربری اول خود گاهی به کیفیت خاصی از دانش اطلاق می‌شود که ذاتی و غیرتبعی بوده و از دیگران فراگیری نشده باشد (یعنی مستفاد نباشد) و در کاربری دوم خود گاهی به خصوص علوم خاص الهی اطلاق شده است. لذا در این اصطلاح (چه در کاربری اول و چه در کاربری دوم) نیز، علم به غیب، مختص ذات خداوند است و به علم غیر خدا - هرچند ویژه باشد - به صورت مطلق «علم غیب» گفته نمی‌شود؛ بلکه به طور شایع، از لفظ «اطلاع بر مغیبات» یا «اِخبار از غیب» استفاده کرده‌اند. البته این بدان معنا نیست که مفسران یا متکلمان علم غیب را در معنای لغوی استفاده نکرده‌اند و بی‌شک، در این کاربری لغوی، دقت علمی رعایت نشده و باعث ایجاد شبهه نیز گشته است.

مصادیق غیب

برای غیب مصادیق مختلفی بیان شده است که آنها را می‌توان در دو قسم جای داد:

1. قسم اول،‌ اموری که هرگز در محدوده و قلمرو حس انسان،‌ قرار نمی‌گیرند، مانند حقیقت ذات پروردگار،‌ فرشتگان،‌ امور مربوط به معاد و....انسان زمانی می‌تواند از حقیقت برخی موجودات مانند فرشتگان آگاهی پیدا کند که ظرف وجودی او دگرگون شده و وارد عالم غیب شود و گرنه با ظرفیت وجودی مادی نمی‌تواند به این امور علم پیدا کند.
2. حوادث غیبی‌ای که در گذشته اتفاق افتاده و یا در آینده رخ خواهد داد. بدین معنا که حوادث گذشته و آینده برای ما در حال حاضر از امور غیبی هستند که با خبر دادن از آنها، تحت قلمرو درک ما قرار خواهند گرفت. با این بیان، معلوم می‌شود عالم غیب در مقابل عالم شهود قرار دارد و مواردی‏‌ که با حواس قابل درک نباشند و از قلمرو حواس برتر و بالاتر باشند از عالم غیب محسوب می‏‌شوند. این قبیل امور چون دیدنی‏‌، شنیدنی‏‌، بوییدنی‏‌، چشیدنی‏‌ و لمس کردنی‏‌ نیستند و حواس ما تاب درک آنها را ندارند از جهان غیب شمرده می‏‌شوند.

مصادیق علم غیب

در آیات و روایات متعددی برای "علم غیب" مصادیق مختلفی بیان شده است:

مصادیق علم غیب در قرآن

برخی از مصادیق علم غیب که در آیات به آنها اشاره شده است عبارت‌اند از:

1. مبدأ و معاد: ﴿الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾؛
2. اسرار و قوانین نهفته در طبیعت: ﴿وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ﴾؛
3. ظنّ و گمان: ﴿وَقَدْ كَفَرُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ وَيَقْذِفُونَ بِالْغَيْبِ مِنْ مَكَانٍ بَعِيدٍ﴾ و ﴿رَجْمًا بِالْغَيْبِ﴾؛
4. رویدادهای گذشتگان: ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ﴾؛
5. پنهان و خلوت: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ﴾ و ﴿أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ وَأَنَّ اللَّهَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ﴾؛
6. قیامت: ﴿وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا أَمْرُ السَّاعَةِ إِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ﴾؛
7. پیش‌آمدها: ﴿وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا﴾؛
8. محل مرگ: ﴿وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ﴾؛
9. اخبار و احوالات پیامبران گذشته: ﴿تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا﴾..

مصادیق علم غیب در روایات

در روایات متعددی، علومی برای ائمه گزارش شده است که اگرچه به طور صریح، علم غیب به شمار نمی‌آید؛ اما به طور قطع معنای لغوی علم غیب بر آنها تطبیق می‌شود. روایات این مجموعه تواتر معنوی دارند و در ابواب مختلف پراکنده‌اند. مهم‌ترین این ابواب عبارت‌اند از: علم به ضمایر افراد؛ علم به حوادث آینده، علم امامان(ع) به زمان شهادتشان، علم به زمان مرگ افراد، علم به زبان‌های مختلف و زبان حیوانات و پرندگان، علم به اسم اعظم خداوند، علم به ملکوت، علم به تمام حقایق قرآن، علم به تمام علوم پیامبران و فرشتگان، علم به اعمال انسان‌ها، دیدن فرشتگان و جبرئیل، میکائیل و فرشته مرگ، شناخت ارواح مؤمنان، شناخت جنیان و امامت بر آنان، ارتباط با عالم برزخ و ارتباط بعد از وفات با دنیا و.... روایات متعدد این باب‌ها از علومی خبر می‌دهند که با توجه به معنای یاد شده، مصادیق علم غیب به شمار می‌آیند مانند:

1. در روایتی از امام باقر(ع) ذیل آیۀ ۳ سورۀ بقره، ایمان به غیب این گونه تفسیر شده است: «مؤمنان کسانی هستند که روز حشر و نشر و وعد و وعید را تصدیق می‌کنند».
2. در حدیثی امام باقر(ع) قیام امام زمان(ع) و رجعت را از مصادیق غیب دانسته اند: «الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ هُوَ الْبَعْثُ وَ النُّشُورُ وَ قِیَامُ الْقَائِمِ وَ الرَّجْعَة».

برای علم غیب مصادیق فراوان دیگری نیز می‌توان برشمرد؛ مانند: اوضاع قیامت و معاد، بهشت و دوزخ، ثواب‌‏ها و عقاب‌‏های‏‌ اخروی‏‌، خدا و صفات او، ملائکه و فرشتگان، اخبار وحیانی مربوط به امم و انبیای گذشته، امام زمان(ع)، حوادث آینده،رجعت و....

دیدگاه دیگری هم درباره مصادیق علم غیب وجود دارد که به صورت تفصیلی به آنها می‌پردازد و علم غیب را از نظر مصادیق به سه قسم تقسیم می‌کند:

1. موجوداتی که از افق حس انسانی بیرون هستند و هیچ‌گاه در قلمرو حس او قرار نمی‌گیرند؛ مانند: ذات پروردگار جهانیان، حقیقت اسم و صفات وی،جنود غیبی خداوند یعنی فرشتگان و شیوه کار آنان مانند تدبر عالم خلفت، جهان ارواح و عالم برزخ، رستاخیز و مواقف آن.
2. اکتشافات علمیبشر، اعم از اینکه قوانین را کشف کرده تا بر پهنه هستی طبیعت، حکومت کند و یا پرده از روی موجوداتی بردارد که قرن‌ها از افق حس او بیرون بوده است؛ مانند: جاذبه زمین و قانون گریز از مرکز، عمل سلول، وجود میکروب و....
3. حوادثی که در گذشته اتفاق افتاده و یا در آینده رخ خواهد داد؛ مانند: گزارش‌های قرآنی درباره امت‌های پیشین به وسیله پیامبر أمی و یا اخبار غیبی انبیاء و اولیاء.