ابوخیثمه انصاری در رجال و تراجم: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۷:۴۸

آشنایی اجمالی

وی از بنوسالم، تیره‌ای از خزرج است که نامش به اختلاف مالک بن قیس^[۱]، عبدالله بن خیثمه^[۲] و گاه سعد^[۳] گفته شده است. در مورد اخیر، صحیح نیست؛ زیرا عبدالله نام فرزند وی و سعد نام فرد دیگری است که تنها در کنیه با ابو خیثمه مشترک است و همین اشتراک منشأ اشتباه شده است. ابن کلبی^[۴] نام او را مالک بن قیس بن ثعلبه نوشته^[۵] و عبدالله بن خیثمه را صحیح ندانسته است^[۶]. ابن حجر^[۷] هر چند اختلاف آرا را در این زمینه بیان کرده، با تردید (فالله اعلم) از آن گذشته و بدون نتیجه‌گیری، در دو مدخل شرح حال ابو خیثمه را آورده است. طبرانی^[۸] و ابونعیم^[۹]، سعد بن خیثمه را که کنیه‌اش ابوخیثمة^[۱۰] و از تیره اوس است، با ابو خیثمه مورد بحث که خزرجی است یکی دانسته‌اند، که البته صحیح نیست؛ زیرا سعد بن خیثمه، از نقبای دوازده گانه بود و در غزوه بدر به شهادت رسید^[۱۱].

درآمیختن اطلاعات مربوط به سعد بن خیثمه اوسی با ابو خیثمه خزرجی، می‌تواند منشأ اختلاف در نام ابو خیثمه شده باشد؛ زیرا سعد بن خیثمه، فرزند (یا برادری) با نام عبدالله داشته که گاه به جد و نه پدر منسوب می‌شده است ^[۱۲]. بنابراین، عبدالله بن خیثمه، نامی برای وی است نه برای ابوخیثمه مورد نظر ما. احتمال دیگر این است که اطلاعات مربوط به ابو خیثمة، با پسرش عبدالله که در بدر حضور داشت^[۱۳] درآمیخته و به اشتباه عبدالله بن أبی خیثمه، عبدالله بن خیثمه قرائت شده باشد که خطای شایعی است. ابن عبدالبر^[۱۴] تنها دو نفر (صاحب همین مدخل و عبدالرحمان بن ابی سبره) را با کنیه ابو خیثمه میان صحابه می‌شناخته است که سعد بن خیثمه از آنها نیست و کنیه ابو خیثمه برای وی درست به نظر نمی‌رسد.

ابو خیثمه که نیرومند بود^[۱۵] در جنگ احد و دیگر نبردهای رسول خدا(ص) شرکت کرد^[۱۶]. داستان تخلف ابتدایی از نبرد تبوک و سپس دوری از نعمات دنیا و پیوستن به رسول خدا(ص) برای شرکت در جنگ مربوط به اوست. ابو خیثمه که پس از حرکت سپاه مسلمانان در روزی گرم وارد منزل شد، در همسرش را دید که هر یک سایبانی را آب زده، برای او غذا و آب خنکی آماده کرده‌اند. با مشاهده این وضع، به یاد رسول خدا(ص) افتاد که در مسیر تبوک در گرمای خورشید و بی‌بهره از آب خنک است و وضعیت خوش خود را به دور از انصاف دانسته، تصمیم گرفت به سرعت به آن حضرت بپیوندد. در راه با عمیر بن وهب نیز که در پی سپاه مسلمانان بود همراه شد و چون خود را گناهکار می‌دانست، از او خواست اجازه دهد پیش از وی خدمت رسول خدا(ص) برسد. چون به تبوک رسیدند، آن حضرت گویا منتظر ابو خیثمه بود و چون اصحاب آمدن فردی را از دور دست خبر دادند، رسول خدا(ص) تمایل خود را از اینکه ابو خیثمه باشد چنین ابراز فرمود: "كن اباخيثمة"، و در حق وی دعا کرد^[۱۷] و به او یادآور شد در آستانه سقوط و هلاکت قرار داشته است^[۱۸]. منابع تصریح کرده‌اند که تأخیر ابتدایی او و عده‌ای دیگر از صحابه همچون ابوذر، به خاطر شک و تردید در اسلام و پیامبر(ص) نبوده است ^[۱۹]؛ هر چند خود ابوخیثمه، این تخلف و کوتاهی را به دلیل آگاهی از مشقت‌ها و سختی و دوری سفر ذکر کرده که در نهایت توانسته بر نفسش چیره شود^[۲۰]. أبو خیثمه به همین مناسبت، شعری در دوری از منافقان و پشت پا زدن به زیبایی‌های دنیا و پیوستن به رسول خدا(ص) سرود^[۲۱]. ابن قدامه^[۲۲] نیز او را در شمار توبه کنندگان اصحاب رسول خدا(ص) آورده است.

مفسران شیعی به نقل از امام صادق(ع) قسمت ابتدایی آیه ﴿لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ﴾^[۲۳]. را مربوط به ابوذر، ابوخیثمه و عمیرة بن وهب دانسته‌اند که سرانجام توفیق رسیدن به رسول خدا(ص) را در تبوک یافتند^[۲۴]. درباره اینکه آیه ﴿الَّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِي الصَّدَقَاتِ﴾^[۲۵]. درباره چه کسی نازل شده، اختلاف است^[۲۶]. براساس نقل ابونعیم^[۲۷] و برخی دیگر، چون ابو خیثمة صاع خرمایی صدقه داد، مورد عیب‌جویی منافقان قرار گرفت^[۲۸] و این آیه درباره او نازل شد^[۲۹].

بر اساس گزارشی که ابن ابی شیبه^[۳۰] نقل کرده، عمر، ابوخیثمه نامی را برای تخمین زدن و اندازه‌گیری نخلستان‌ها می‌فرستاد و بدو سفارش می‌کرد مقدار خرمای مصرفی هر خانواده را در اندازه‌گیری محسوب نکند. سال دقیق مرگ وی معلوم نیست، ولی گزارش شده در خلافت یزید^[۳۱] درگذشته است ^[۳۲]. این تاریخ می‌تواند زمان مرگ پسر وی، عبدالله باشد.^[۳۳]

منابع

داداش نژاد، منصور، مقاله «ابوخیثمه انصاری»، دانشنامه سیره نبوی ج۱

پانویس

↑ ابن هشام، ج۴، ص۱۶۴؛ ابن عبدالبر، ج۴، ص۲۰۷؛ نسب کامل او را بنگرید در اسد الغابه، ج۵، ص۴۱ و ج۶، ص۸۹.
↑ واقدی، ج۳، ص۹۹۸.
↑ ابن حجر، ج۳، ص۴۷.
↑ ابن کلبی، ج۲، ص۸۳-۸۶.
↑ ابن اثیر، ج۶، ص۸۹.
↑ ابن حجر، ج۷، ص۹۳.
↑ ابن حجر، ج۷، ص۹۳.
↑ طبرانی، ج۶، ص۳۱.
↑ ابونعیم، ج۳، ص۱۲۵۴.
↑ ابن جوزی، ص۱۹۸؛ کنیه اصلی وی ابوعبدالله است.
↑ ر.ک: ابن حجر، ج۳، ص۴۷.
↑ ر.ک: ابن اثیر، ج۳، ص۲۲۶؛ ابن حجر، ج۴، ص۶۵.
↑ شامی، ج۴، ص۱۰۸.
↑ الاستیعاب، ج۴، ص۲۰۷.
↑ قمی، ج۱، ص۳۲۱.
↑ ابن اثیر، ج۵، ص۴۱.
↑ واقدی، ج۳، ص۹۹۸؛ ابن عبدالبر، ج۴، ص۲۰۷؛ عبدالرزاق صنعانی، ج۵، ص۴۰۰؛ طبری، تاریخ، ج۳، ص۱۰۴؛ ابن حبان، ج۲، ص۹۶؛ ابن کثیر، ج۵، ص۱۲؛ ابن سیدالناس، ج۲، ص۲۵۵؛ شامی، ج۵، ص۴۴۵.
↑ ابن هشام، ج۴، ص۱۶۴.
↑ ابن هشام، ج۴، ص۱۶۲؛ ابن سعد، ج۲، ص۱۲۵.
↑ واقدی، ج۳، ص۱۰۷۵.
↑ ابن هشام، ج۴، ص۱۶۴.
↑ ابن قدامه، ص۹۲.
↑ «خداوند بر پیامبر و مهاجران و انصاری که از او هنگام دشواری پیروی کردند- پس از آنکه نزدیک بود دل گروهی از ایشان بگردد- بخشایش آورد سپس توبه آنان را پذیرفت که او نسبت به آنها مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۱۷.
↑ قمی، ج۱، ص۳۲۵.
↑ «آنان که به مؤمنان داوطلب دادن صدقه‌ها و به کسانی که جز توان (اندک) خود چیزی (برای دادن صدقه) نمی‌یابند طعنه می‌زنند و آنان را به ریشخند می‌گیرند، خداوند به ریشخندشان می‌گیرد و عذابی دردناک خواهند داشت» سوره توبه، آیه ۷۹.
↑ ابن اثیر، ج۱، ص۶۶۷، ج۲، ص۵۷۴ و ج۶، ص۲۱۵.
↑ ابونعیم، ج۵، ص۲۸۷۹.
↑ طبری، جامع البیان، ج۱۰، ص۲۵۱ و ج۱۱، ص۸۰؛ مسلم، ج۸، ص۱۰۷؛ ابن اثیر، ج۶، ص۸۹.
↑ ابن اثیر، ج۵، ص۴۲.
↑ ابن ابی شبیه، ج۳، ص۸۵.
↑ ابن ابی شبیه، ص۶۴-۶۰.
↑ (ابن عبدالبر، ۲۰۷ / ۴؛ ابن حبان، ۲۳۹ / ۳؛ ذهبی، ۱۶۳ / ۲)
↑ داداش نژاد، منصور، مقاله «ابوخیثمه انصاری»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص:۲۶۹.

[1] ابن هشام، ج۴، ص۱۶۴؛ ابن عبدالبر، ج۴، ص۲۰۷؛ نسب کامل او را بنگرید در اسد الغابه، ج۵، ص۴۱ و ج۶، ص۸۹.

[2] واقدی، ج۳، ص۹۹۸.

[3] ابن حجر، ج۳، ص۴۷.

[4] ابن کلبی، ج۲، ص۸۳-۸۶.

[5] ابن اثیر، ج۶، ص۸۹.

[6] ابن حجر، ج۷، ص۹۳.

[7] ابن حجر، ج۷، ص۹۳.

[8] طبرانی، ج۶، ص۳۱.

[9] ابونعیم، ج۳، ص۱۲۵۴.

[10] ابن جوزی، ص۱۹۸؛ کنیه اصلی وی ابوعبدالله است.

[11] ر.ک: ابن حجر، ج۳، ص۴۷.

[12] ر.ک: ابن اثیر، ج۳، ص۲۲۶؛ ابن حجر، ج۴، ص۶۵.

[13] شامی، ج۴، ص۱۰۸.

[14] الاستیعاب، ج۴، ص۲۰۷.

[15] قمی، ج۱، ص۳۲۱.

[16] ابن اثیر، ج۵، ص۴۱.

[17] واقدی، ج۳، ص۹۹۸؛ ابن عبدالبر، ج۴، ص۲۰۷؛ عبدالرزاق صنعانی، ج۵، ص۴۰۰؛ طبری، تاریخ، ج۳، ص۱۰۴؛ ابن حبان، ج۲، ص۹۶؛ ابن کثیر، ج۵، ص۱۲؛ ابن سیدالناس، ج۲، ص۲۵۵؛ شامی، ج۵، ص۴۴۵.

[18] ابن هشام، ج۴، ص۱۶۴.

[19] ابن هشام، ج۴، ص۱۶۲؛ ابن سعد، ج۲، ص۱۲۵.

[20] واقدی، ج۳، ص۱۰۷۵.

[21] ابن هشام، ج۴، ص۱۶۴.

[22] ابن قدامه، ص۹۲.

[23] «خداوند بر پیامبر و مهاجران و انصاری که از او هنگام دشواری پیروی کردند- پس از آنکه نزدیک بود دل گروهی از ایشان بگردد- بخشایش آورد سپس توبه آنان را پذیرفت که او نسبت به آنها مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۱۷.

[24] قمی، ج۱، ص۳۲۵.

[25] «آنان که به مؤمنان داوطلب دادن صدقه‌ها و به کسانی که جز توان (اندک) خود چیزی (برای دادن صدقه) نمی‌یابند طعنه می‌زنند و آنان را به ریشخند می‌گیرند، خداوند به ریشخندشان می‌گیرد و عذابی دردناک خواهند داشت» سوره توبه، آیه ۷۹.

[26] ابن اثیر، ج۱، ص۶۶۷، ج۲، ص۵۷۴ و ج۶، ص۲۱۵.

[27] ابونعیم، ج۵، ص۲۸۷۹.

[28] طبری، جامع البیان، ج۱۰، ص۲۵۱ و ج۱۱، ص۸۰؛ مسلم، ج۸، ص۱۰۷؛ ابن اثیر، ج۶، ص۸۹.

[29] ابن اثیر، ج۵، ص۴۲.

[30] ابن ابی شبیه، ج۳، ص۸۵.

[31] ابن ابی شبیه، ص۶۴-۶۰.

[32] (ابن عبدالبر، ۲۰۷ / ۴؛ ابن حبان، ۲۳۹ / ۳؛ ذهبی، ۱۶۳ / ۲)

[33] داداش نژاد، منصور، مقاله «ابوخیثمه انصاری»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص:۲۶۹.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{امامت}}
 {{مدخل مرتبط
 | موضوع مرتبط = ابوخیثمه انصاری