خطبه ۲۳۴ نهج البلاغه

== مقدمه ==

• خطبه ۲۳۴ طولانی‌ترین خطبه نهج البلاغه است. این خطبه در نکوهش ابلیس و صفت کبر و سرنوشت تکبرپیشگان است. از منابع و شروح این‌گونه برداشت می‌شود که علت ایراد خطبه آن بود که جوان‌های کوفه حالت کبر و غرور پیدا کرده بودند و این امر موجب درگیری بین قبایل و اقوام را فراهم کرده بود و بیم آن می‌رفت که این روحیه و اخلاق ناپسند موجب فتنه و فساد شود. از آن‌جا که ریشه‌کن کردن مفاسد اجتماعی و اصلاح جامعه و ایجاد "اخوّت اسلامی" منوط به تهذیب و رشد فضایل و ترک رذایل است، امام در جهت اصلاح حال مردمان، این خطبه را ایراد فرمود. تاریخ ایراد خطبه با توجه به اشاره امام به ناکثین، قاسطین و مارقین، باید سال ۳۹ یا ۴۰ قمری باشد.

مطالب مهم خطبه

1. حمد و ثنای خداوند؛
2. آزمایش الهی و اهداف آن؛
3. ویژگی‌های ابلیس (تعصب و تکبر)؛
4. هشدار به مردمان از کید شیطان؛
5. آفرینش و سرنوشت آدم S؛
6. تواضع و فروتنی و نقش آن در پیروزی بر تکبر؛
7. انگیزه ایجاد تعصب؛
8. تعصب پسندیده؛
9. فرمانروایان متکبر و سرنوشت آن‌ها؛
10. امر به معروف و نهی از منکر؛
11. انجام وظیفه امام در برابر ناکثین و قاسطین و مارقین؛
12. تبیین جایگاه امام نزد رسول خدا؛
13. اشاره به معجزه پیامبر در فراخوانی درخت و آمدن آن.

سبب نام‌گذاری خطبه به قاصعه

• شارحان نهج البلاغه درباره نام‌گذاری این خطبه چند نکته ذکر کرده‌اند:

1. گویند وقتی امام S این خطبه را ایراد می‌فرمود بر شتری سوار بود که علف می‌خورد و نشخوار می‌کرد. بنابراین وقتی راویان این خطبه را نقل می‌کردند اشاره به شرایط و زمان و مکان آن داشتند و می‌گفتند خطبه‌ای که روی "ناقه قاصعه" ایراد شده است. پس "قاصعه" از ریشه "قصع" و به‌معنای "بلعیدن" است.
2. معنای دیگر قاصعه از ریشه "قصع القلمة" است، یعنی حشره موذی را کشت، چون این خطبه روح مبارزه با شیطان را تقویت می‌کند و انسان‌ها را از نظر اخلاقی و ایمانی قوی می‌سازد تا در برابر وسوسه‌های شیطان مقاومت کنند. از این‌رو راه پیروزی شیطان که مصداق بارز تکبر و غرور و سرمنشأ ایجاد کبر و نخوت است با ایراد این خطبه و عمل به رهیافت‌های آن، سدّ می‌شود. بنابراین "قاصعه" یعنی "قاتله" یعنی شیطان و پیروانش با این بیان کشته و مطرود می‌شوند.
3. معنای دیگر قاصعه، "ذاهبه" (رونده) است. یعنی دقّت و توجه نسبت به این خطبه، ریشه تکبّر را می‌خشکاند و در واقع "کبر" می‌رود و "تواضع" می‌آید.
4. قاصعه به‌معنای تحقیرکننده هم آمده است. امام S با ایراد این خطبه شیطان متکبّر را پست و بی‌مقدار کرده و حقارت او را نشان داده است.

• البته همه این معانی به یک معنا بازمی‌گردد و آن هشدار امام به مردم در مورد بیماری تکبّر و خطر ابتلا بدان و ضرورت معالجه آن است.

منابع

• دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱