اکمال دین

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امامت امام علی است. اکمال دین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اکمال دین در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

اکمال به معنای تمامیت و تحقق همه اجزای یک شی‌ء است، به‌گونه‌ای که آنچه غرض از شی‌ء در آن است حاصل شود و اکمال دین، کامل کردن آن با افزودن فریضه‌ای به آن است. موضوع اکمال دین، در آیه ۳ سوره مائده و بعد از آنکه پیامبر خاتم (ص)، امیرالمؤمنین (ع) را به جانشین معرفی کردند نازل شد و نتیجه آن ناامیدی کافران و ایمنی مؤمنان از آنان و راضی شدن خدا از دین بودن اسلام بود.

معناشناسی

اکمال" و کمال در لغت به معنای تمامیت و تحقق همه اجزای یک شی‌ء است، به‌گونه‌ای که آنچه غرض از شی‌ء در آن است حاصل شود. غالب لغویان کمال را به معنای تمام دانسته‌اند، ولی می‌توان گفت گرچه معنای کمال و تمام به هم نزدیک و هر دو به معنای تحقق همه اجزای چیزی هستند؛ اما تمام در جایی به‌کار می‌رود که اجزای شی‌ء به تنهایی اثری نداشته و اثر بر مجموع اجزای مترتب است؛ مانند یک روز روزه که اجزای آن همه یک روز را فرامی‌گیرد و اگر یک جزء آن مفقود شود یعنی شخص در بخشی از روز مرتکب مفطرات گردد، کل روزه باطل شده و بخش‌های دیگر آن نیز بی‌اثر می‌شود و کمال در جایی به‌کار می‌رود که هر یک از اجزا اثر خود را دارند و مجموع اجزا نیز اثر خود را دارد؛ مانند روزه‌های ماه رمضان که هریک از آنها و همچنین مجموع آنها، هر یک اثر ویژه خود را دارد.

"دین" در اصطلاح، جمیع آنچه خدا به قیام بر آن امر کرده و مجموع عقاید و احکام تشریع شده از سوی خداوند است و "اکمال دین"، کامل کردن آن با افزودن فریضه‌ای به آن است و مقتضای باب اِفعال آن است که این کامل کردن به صورت دفعی باشد؛ نه تدریجی.

اکمال دین در قرآن

مقالهٔ اصلی: آیه اکمال دین

موضوع اکمال دین در قرآن تنها یک بار و در آیه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾. تصریح شده است، گرچه در آیات متعددی مانند: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾، ولایت امیرمؤمنان (ع) و دیگر اهل‌بیت (ع) بیان شده است.

تبیین اکمال دین و عامل و زمان آن

در تبیین اکمال دین و عامل و زمان آن نظریه‌های دیگری نیز وجود دارد که به دلیل مخالفت با قرآن کریم و روایات معتبر قابل پذیرش نیست؛ از جمله:

1. با بعثت رسول اکرم (ص) و ظهور اسلام دین کامل شد.
2. پس از فتح مکه، خداوند شوکت مشرکان را از میان برد و امید آنان را در مبارزه با اسلام ناامید کرد و بدین ترتیب دین کامل شد.
3. پس از نزول برائت از مشرکان، اسلام در جزیرة العرب گسترش یافت و با زوال آثار شرک دین کامل شد.
4. در روز عرفه سال دهم هجری، با نزول این آیه کامل شدن دین اعلام گشت. این نظریه، قول بسیاری از مفسران اهل سنت است. آنان در بیان عامل اکمال دین اموری را ذکر کرده‌اند؛ مانند: نزول همه فرایض و حلال و حرام یا بخش عمده آن و تبیین قوانین قیاس و اجتهاد، کفایت امر دشمنان و غلبه مسلمانان بر آنان، اکمال حج و خالص شدن مکه برای مسلمانان و بیرون رفتن مشرکان از آن، داخل شدن عرب‌ها در اسلام و... .

برخی گفته‌اند: دین خدا هیچ گاه ناقص نبود، بلکه همواره کامل بود؛ ولی چون در معرض نسخ و زیاد شدن بود، زمانی که دیگر احتمال نسخ و زیادی منتفی شد، می‌توان آن را به کامل شدن وصف کرد. برخی دیگر با پذیرش اینکه دین در ابتدا ناقص بوده و در پایان کامل شده است گفته‌اند: این مطلب درست نیست که همواره نقص، عیب است، زیرا بسیاری از نقص‌ها عیب نیست؛ مانند نقصان ماه، نقصان نماز مسافر، نقصان دوران حیض، نقصان دوران بارداری و....

آثار اکمال دین

با توجه به تحلیل مفسران، می‌توان دو اثر برای اکمال دین، از قرآن کریم استفاده کرد:

1. ناامیدی کافران و ایمنی مؤمنان از آنان: با اکمال دین و اعلام ولایت امیرمؤمنان (ع)، کافران از نابود کردن اسلام ناامید شدند و مسلمانان از این ناحیه ایمن گشتند و دیگر هراسی از کید آنان نبود: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ﴾. شایان ذکر است که در این آیه شریفه، پس از اعلام مطلب فوق به مسلمانان فرمان داده شده تا از خدا بترسند و این بدان معناست که گرچه دیگر کافران نمی‌توانند در دین مسلمانان رخنه کنند، خود مسلمانان ممکن است به این فریضه الهی یعنی ولایت امیرمؤمنان (ع) اهمیت نداده و در مورد این امر از خدا نترسند و در نتیجه در دین حق رخنه ایجاد شود و این تهدیدی برای مسلمانان و نوعی پیشگویی نسبت به آینده آنان و اعراض آنان از ولایت است.
2. راضی شدن خدا از دین بودن اسلام: آنگاه که دین الهی با اعلام ولایت امام علی (ع) کامل و نعمت حق تمام گشت، خداوند اسلام را به عنوان دین برای مسلمانان پسندید: ﴿وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ واضح است که مقصود از آیه این نیست که اسلام همان اسلام سابق است، ولی نظر خدا دگرگون شده، بلکه مقصود این است که چون اکنون اسلام به حد کمال و حد تمام رسید، این همان دین مورد رضایت الهی است.

منابع

1. جمالی، احمد، مقاله «اکمال دین»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۴