جامعیت اسلام در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۷ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۱۱:۳۲

این یک مقالهٔ خرد است. می‌توانید با گسترش آن به امامت‌پدیا کمک کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث جامعیت اسلام است. "جامعیت اسلام" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جامعیت اسلام در قرآن | جامعیت اسلام در حدیث | جامعیت اسلام در کلام اسلامی | جامعیت اسلام در فلسفه اسلامی | جامعیت اسلام در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل جامعیت اسلام (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

جامعیت دین اسلام

تعالیم اسلام مجموعه‌ای است جامع و کامل از اعتقادات، اخلاقیات و احکام که به گونه ای منسجم و به هم پیوسته به وسیلۀ امین وحی در اختیار پیامبر اکرم(ص) قرار گرفته است^[۱]. این تعالیم و قوانین از نخستین روزهای زندگی، یعنی دوران شیرخوارگی شروع و تا آخرین لحظات حیات دنیوی ادامه دارد و قرآن همۀ اصولی را که بشر در زمینۀ عقاید، اخلاق و احکام عملی به آنها نیاز دارد فراروی او قرار داده است^[۲]؛ زیرا اسلام دین حق و آخرین دینی است که بشریت با داشتن آن نیازی به هدایتی دیگر ندارد^[۳]، در حالی که در برخی شرایع، مانند مسیحیت دو محدودۀ جداگانه در شئون زندگی انسان ترسیم می‌شود که در یک بخش دین و کلیسا حضور دارد و در بخش دیگر دولت و قوانین بشری حکومت می‌کنند^[۴].

جامعیت لازمۀ خاتمیت

باید توجه داشت جامعیت اسلام از لوازم خاتمیت اسلام است، جامعیتی ناظر به همۀ جوامع تا روز قیامت؛ برخلاف ادیان پیشین که به دلیل خاتم نبودن، جامعیت آنها مختص به جامعه‌ای خاص، جغرافیایی محدود یا زمانی مشخص بوده است؛ زیرا بر اساس حکمت الهی هر دینی در هر زمانی باید با توجه به ظرفیت انسان‌های همان زمان از جامعیت برخوردار باشد و معنا ندارد خالق حکیم، هدفی ارزشمند برای آفرینش انسان در نظر بگیرد و از سوی دیگر برای تحقق هدف، تکالیف فراعقلی لازم را در اختیارش قرار ندهد^[۵]. بدین‌سان، مراد از جامعیت دین اسلام، توجه آن به همۀ زوایای مادی و معنوی زندگی انسان و برآوردن نیازهای اوست^[۶].
آیین اسلام از یک سو با وضع قوانین اجتماعی، راه سعادت جامعۀ انسانی را باز نموده و از سوی دیگر با پا‌فشاری بر فضائل اخلاقی در پی کمال افراد انسانی است^[۷].

شیعه و جامعیت اسلام

طبق نظر مشهور شیعه هر آنچه در سعادت حقیقی انسان مؤثر است از طریق منابع مطلوب "عادی و فرا عادی" بیان شده است. برخی باورها و ارزش‌ها از طریق آیات محکم و روایات معتبر و برخی دیگر از طریق عقل کشف می‌شود. علاوه بر حجیت ذاتی عقل، حتی اعتبار خود کتاب و سنت از طریق آن حاصل می‌شود، عقل از منابع حجت در کنار قرآن و سنت است^[۸] و لازم نیست همۀ امور مربوط به سعادت انسان در متون دینی موجود باشد بلکه ممکن است به عقل بشر واگذار شده باشد مانند نظام‌سازی در حوزۀ سیاست و اقتصاد و... که عقل می‌تواند با اصول کلی دین به تبیین آنها بپردازد^[۹].

منابع

جستارهای وابسته

پانویس

با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:

↑ سورۀ آل عمران، آیۀ ۷.
↑ ر.ک: مجمع البیان، ج‌۶، ص‌۵۸۶؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۶۰۳.
↑ ر.ک: تفسیر المنار، ج‌۱۰، ص‌۳۹۰؛ دیبا، حسین، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص ۲۳۷ ـ ۲۶۰.
↑ ر.ک: ویژگی‌های کلی اسلام، ص‌۱۷۴.
↑ ر.ک: الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی، ص۱۷۱.
↑ ر.ک: عقائد الشیعة الإمامیه‌، ص ۵۶۳.
↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۱۵.
↑ ر.ک: الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی، ص۱۷۱.
↑ ر.ک: الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی، ص۱۷۷.

[1] سورۀ آل عمران، آیۀ ۷.

[2] ر.ک: مجمع البیان، ج‌۶، ص‌۵۸۶؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۶۰۳.

[3] ر.ک: تفسیر المنار، ج‌۱۰، ص‌۳۹۰؛ دیبا، حسین، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص ۲۳۷ ـ ۲۶۰.

[4] ر.ک: ویژگی‌های کلی اسلام، ص‌۱۷۴.

[5] ر.ک: الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی، ص۱۷۱.

[6] ر.ک: عقائد الشیعة الإمامیه‌، ص ۵۶۳.

[7] ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۱۵.

[8] ر.ک: الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی، ص۱۷۱.

[9] ر.ک: الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی، ص۱۷۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

@@ خط ۹: / خط ۹: @@
 <div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">
-==مقدمه==
+===[[جامعیت]] [[دین اسلام]]===
-*نظریه مشهور [[شیعه]] بر آن است که [[آموزه‌های اسلامی]] به همه ابعاد [[زندگی فردی]] و [[اجتماعی]] [[انسان]] در هر زمانی نظر دارند و نیازمندی‌های او را پاسخ می‌گویند و با گذشت زمان محتاج آن نیستند که چیزی بر آنها افزوده شود<ref>مجموعه آثار، ۳/ ۱۹۰.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 215.</ref>.
+*[[تعالیم]] [[اسلام]] مجموعه‌ای است جامع و کامل از [[اعتقادات]]، اخلاقیات و [[احکام]] که به گونه ای منسجم و به هم پیوسته به وسیلۀ [[امین]] [[وحی]] در [[اختیار]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} قرار گرفته است<ref>سورۀ آل عمران، آیۀ ۷.</ref>. این [[تعالیم]] و [[قوانین]] از نخستین روزهای [[زندگی]]، یعنی دوران شیرخوارگی شروع و تا آخرین لحظات حیات [[دنیوی]] ادامه دارد و [[قرآن]] همۀ اصولی را که [[بشر]] در زمینۀ [[عقاید]]، [[اخلاق]] و [[احکام عملی]] به آنها [[نیاز]] دارد فراروی او قرار داده است<ref>ر.ک: مجمع البیان، ج‌۶، ص‌۵۸۶؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۶۰۳.</ref>؛ زیرا [[اسلام]] [[دین حق]] و آخرین [[دینی]] است که [[بشریت]] با داشتن آن نیازی به هدایتی دیگر ندارد<ref>ر.ک: تفسیر المنار، ج‌۱۰، ص‌۳۹۰؛ دیبا، حسین، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۳، ص ۲۳۷ ـ ۲۶۰.</ref>، در حالی که در برخی [[شرایع]]، مانند [[مسیحیت]] دو محدودۀ جداگانه در [[شئون]] [[زندگی]] [[انسان]] ترسیم می‌شود که در یک بخش [[دین]] و [[کلیسا]] حضور دارد و در بخش دیگر [[دولت]] و [[قوانین]] بشری [[حکومت]] می‌کنند<ref>ر.ک: ویژگی‌های کلی اسلام، ص‌۱۷۴.</ref>.
-*[[تعالیم]] [[اسلام]] مجموعه‌ای است کامل از [[اعتقادات]]، اخلاقیات و [[احکام]] که به گونه منسجم و به هم پیوسته به وسیله [[امین]] [[وحی]] در [[اختیار انسان]] قرار گرفته است<ref>آل عمران/ ۷.</ref>. این نظریه را [[نقل]] و [[عقل]] تأیید می‌کنند<ref>{{متن قرآن|حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَن تَسْتَقْسِمُواْ بِالأَزْلامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ}}؛ سوره مائده، آیه ۳؛ پلورالیسم دینی‌، ۲۵- ۹.</ref>. [[آیین اسلام]] از یک سو با وضع [[قوانین اجتماعی]]، راه [[سعادت]] [[جامعه انسانی]] را باز نموده است و از سوی دیگر، با پای‌فشاری بر [[فضائل اخلاقی]]، در پی کمال افراد انسانی است. بدین سان، مراد از [[جامعیت]] [[دین اسلام]]، توجه آن به همه زوایا مادی و [[معنوی]] [[زندگی]] [[انسان]] و بر آوردن نیازهای او است. هر آنچه [[انسان]] برای راه یافتن به [[سعادت دنیوی]] و [[اخروی]] [[نیاز]] دارد، در [[دین اسلام]] آمده است<ref>عقائد الشیعة الإمامیه‌، ۵۶۳.</ref>. نظریه جامع‌انگاری [[دین اسلام]] بر آن است که این [[جامعیت]] برخاسته از دو مؤلفه است: اول، [[جامعیت]] منابع [[آموزه‌های اسلامی]] که عبارت از [[قرآن]] و [[روایات]] بزرگان [[معصوم]] {{ع}} است؛ دوم، [[جامعیت]] آموزه‌های [[دین اسلام]]<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 215.</ref>.
+===[[جامعیت]] لازمۀ [[خاتمیت]]===
-==[[دلایل]] [[جامعیت]] [[دین اسلام]]==
+*باید توجه داشت جامعیت اسلام از لوازم [[خاتمیت اسلام]] است، جامعیتی ناظر به همۀ [[جوامع]] تا [[روز قیامت]]؛ برخلاف [[ادیان]] پیشین که به [[دلیل]] خاتم نبودن، [[جامعیت]] آنها مختص به جامعه‌ای خاص، جغرافیایی محدود یا زمانی مشخص بوده است؛ زیرا بر اساس [[حکمت الهی]] هر [[دینی]] در هر زمانی باید با توجه به ظرفیت انسان‌های همان زمان از [[جامعیت]] برخوردار باشد و معنا ندارد [[خالق]] [[حکیم]]، هدفی ارزشمند برای [[آفرینش انسان]] در نظر بگیرد و از سوی دیگر برای تحقق [[هدف]]، [[تکالیف]] فراعقلی لازم را در اختیارش قرار ندهد<ref>ر.ک: الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی، ص۱۷۱.</ref>. بدین‌سان، مراد از [[جامعیت]] [[دین اسلام]]، توجه آن به همۀ زوایای مادی و [[معنوی]] [[زندگی]] [[انسان]] و برآوردن نیازهای اوست<ref>ر.ک: عقائد الشیعة الإمامیه‌، ص ۵۶۳.</ref>.
-#'''[[قرآن کریم]]:''' [[قرآن]] تصریح می‌کند که این [[کتاب آسمانی]] به همه نیازهای [[انسان]] پاسخ می‌دهد<ref>{{متن قرآن|وَوَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِم بِمَا ظَلَمُوا فَهُمْ لا يَنطِقُونَ }}؛ سوره نمل، آیه ۸۵.</ref> و [[تعالیم]] [[ادیان]] پیشین را [[تصدیق]] می‌کند و مردمی را که [[ایمان]] می‌آورند، راه می‌نماید<ref>{{متن قرآن|لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِّأُولِي الأَلْبَابِ مَا كَانَ حَدِيثًا يُفْتَرَى وَلَكِن تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ كُلَّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ}}؛ سوره یوسف، آیه ۱۱۱.</ref>. [[قرآن]]، [[دین اسلام]] را جهانی می‌خواند<ref>{{متن قرآن| وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ }}؛ سوره انبیاء، آیه ۱۰۷.</ref> و این [[گواه]] است بر [[جامعیت]] آن؛ زیرا [[دینی]] جهانی است که [[توان]] پاسخگویی به همه [[مردم]] [[جهان]] را داشته است و این امر تنها با [[جامعیت]] میسر خواهد شد<ref>کشف المراد، ۳۸۶ و ۳۸۷.</ref>. [[قرآن]]، همچنین [[دین اسلام]] را جاودانه می‌داند<ref>{{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمَّا جَاءَهُمْ وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ لا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِّنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ }}؛ سوره فصلت، آیه ۴۱ و ۴۲.</ref> و این نیز [[گواهی]] دیگر است بر [[جامعیت]] آن<ref>شریعت در آینه معرفت‌، ۲۰۸؛ جامعیت قرآن‌، ۳۱- ۲۷.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 215.</ref>.
+*[[آیین اسلام]] از یک سو با وضع [[قوانین اجتماعی]]، راه [[سعادت]] جامعۀ [[انسانی]] را باز نموده و از سوی دیگر با پا‌فشاری بر [[فضائل اخلاقی]] در پی کمال افراد [[انسانی]] است<ref>ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۱۵.</ref>.
-#'''[[روایات معصومین]] {{ع}}:''' روایاتی که بر [[جامعیت]] [[دین اسلام]] [[گواهی]] می‌دهند، بسیارند. از آن جمله است روایتی از [[امام باقر]] {{ع}} که می‌فرماید، [[خداوند]] هر آنچه را [[امت]] به آن [[نیازمند]] است، در کتاب خود یا [[سنت]] رسولش بیان کرده است<ref>نور الثقلین‌، ۳/ ۷۴.</ref>. روایتی نیز از [[امام علی]] {{ع}} [[نقل]] است که می‌فرماید: "بدانید که [[قرآن]]، [[دانش]] [[آینده]] و حدیثِ گذشته را در خود دارد و دردهایتان را درمان می‌کند و امور فردی و [[اجتماعی]] شما را سامان می‌دهد"<ref>نهج البلاغه‌، خطبه ۱۵۸.</ref>. نیز [[امام صادق]] {{ع}} می‌فرماید: "[[خداوند]] در [[قرآن]] همه چیز را بیان کرده است"<ref>اصول کافی‌، ۱/ ۷۷.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 216.</ref>.
+===[[شیعه]] و جامعیت اسلام===
-#'''[[دلیل عقلی]]:''' نفی [[جامعیت]] به معنای آن است که بپذیریم [[دین اسلام]] ناقص است؛ حال آنکه نسبت هر گونه [[نقص]] به [[اسلام]] خلاف [[عقل]] است؛ زیرا اولًا با [[خاتمیت]] [[پیامبر]] {{صل}} سازگار نیست<ref>خاتمیت‌، ۸۶- ۷۰.</ref> و ثانیاً بر خلاف [[قاعده لطف]] است<ref>الإلهیات‌، ۲/ ۵۴- ۴۷.</ref> و ثالثاً نظریه [[تقصیر]] [[پیامبر]] {{صل}} در [[تبلیغ]] [[دین]] را تقویت می‌کند<ref>نهج البلاغه‌، خطبه ۱۸.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 216.</ref>.
+*طبق نظر مشهور [[شیعه]] هر آنچه در [[سعادت]] [[حقیقی]] [[انسان]] مؤثر است از طریق منابع مطلوب "عادی و فرا عادی" [[بیان]] شده است. برخی [[باورها]] و [[ارزش‌ها]] از طریق [[آیات محکم]] و [[روایات معتبر]] و برخی دیگر از طریق [[عقل]] [[کشف]] می‌شود. علاوه بر [[حجیت]] ذاتی [[عقل]]، حتی اعتبار خود [[کتاب و سنت]] از طریق آن حاصل می‌شود، [[عقل]] از منابع [[حجت]] در کنار [[قرآن]] و [[سنت]] است<ref>ر.ک: الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی، ص۱۷۱.</ref> و لازم نیست همۀ امور مربوط به [[سعادت انسان]] در [[متون دینی]] موجود باشد بلکه ممکن است به [[عقل]] [[بشر]] واگذار شده باشد مانند نظام‌سازی در حوزۀ [[سیاست]] و [[اقتصاد]] و... که [[عقل]] می‌تواند با اصول کلی [[دین]] به [[تبیین]] آنها بپردازد<ref>ر.ک: الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی، ص۱۷۷.</ref>.
-==ملاک‌های [[جامعیت]] [[دین]]==
-#'''[[سازگاری]] و [[همراهی]] با [[فطرت]]:''' [[همراهی]] و همسازی کامل [[آموزه‌های اسلامی]] با [[فطرت]] و [[طبیعت]] [[انسان]] و [[جامعه انسانی]]، از ملاک‌های [[جامعیت]] [[دین اسلام]] است. [[انسان]] به نیروی [[فطرت]] خویش و از آن رو که [[دین اسلام]] با او [[اتمام حجت]] کرده است، می‌تواند [[حق]] را از [[باطل]] بازشناسد<ref>آموزش دین‌، ۱۳- ۱۱.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 216.</ref>.
-#'''آسانی و انعطاف‌پذیری:''' [[آموزه‌های اسلامی]] ناتوانی‌ها و کاستی‌های [[انسان]] را نادیده نینگاشته‌اند و نظر به آنها تدوین یافته‌اند به گونه‌ای که هیچ گاه او را به عسر و حرج نیندازند<ref>{{متن قرآن|وَمَا لَكُمْ أَلاَّ تَأْكُلُواْ مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُم مَّا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ إِلاَّ مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ وَإِنَّ كَثِيرًا لَّيُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِم بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِينَ}}؛ سوره انعام، آیه ۱۱۹.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 216.</ref>.
-#'''نظرداشت نیازهای مادی و [[معنوی]] [[انسان]]:''' [[اسلام]] به نیازهای [[دنیوی]] و [[اخروی]] [[انسان]] توأمان می‌نگرد و هیچ یک را فدای دیگری نمی‌کند و بلکه [[دنیا]] را مقدمه [[آخرت]] می‌داند و درخواست‌های [[معنوی]] و مادی [[انسان]] را به جای خود [[نیکو]] می‌شمارد<ref>ولایت فقیه، ۲۱- ۵.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 216.</ref>.
-#'''ماندگاری و [[جاودانگی]] و تازگی:''' [[تعالیم]] [[اسلام]] کهنگی نمی‌پذیرند و با گذشت زمان، از تازگی‌ نمی‌افتند و نظر به زمانی ویژه ندارند و ویژگی [[آینده‌نگری]] و [[دوراندیشی]] دارند<ref>المیزان، ۱۷/ ۴۰۶.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 216.</ref>.
-#'''[[سازگاری]] درونی:''' [[قوانین]] و مقررات و بایدها و نبایدهای هر آیینی آن گاه [[جامعیت]] می‌پذیرند که از [[سازگاری]] درونی نصیب برند و با یکدیگر در ستیزه نباشند. [[تعالیم]] [[اسلامی]] به گونه کامل از این ویژگی بهره‌مندند<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 217.</ref>.
-#'''خِرَد محوری:''' [[آموزه‌های اسلامی]]، همگی، با [[خرد]] [[انسان]] همراه و همسازند و [[عقل]] [[آدمی]] بر آنها مُهر تأیید می‌گذارد. البته قلمرو این ملاک تا آنجا است که [[عقل]] بتواند [[مصالح]] و [[مفاسد]] را بازشناسد<ref>دین‌شناسی‌، ۱۷۱ و ۱۷۲.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 217.</ref>.
-#'''اصل [[اجتهاد]]:''' وجود اصل [[اجتهاد]] مستمر در [[آیین اسلام]] ملاکی دیگر است که [[جامعیت]] آن را تضمین می‌کند. [[اجتهاد]] مستمر به معنای [[استنباط]] [[احکام]] جزئی از قواعد کلی متن [[دین]] است<ref>رهبری در اسلام‌، ۴۶۳- ۴۴۹.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 217.</ref>.
 ==منابع==