آفرینش جهان

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث جهان است. "آفرینش جهان" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آفرینش جهان در قرآن - آفرینش جهان در حدیث - آفرینش جهان در نهج البلاغه - آفرینش جهان در معارف دعا و زیارات - آفرینش جهان در کلام اسلامی - آفرینش جهان در اخلاق اسلامی - آفرینش جهان در عرفان اسلامی - آفرینش جهان از دیدگاه برون‌دینی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آفرینش جهان (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• در قرآن آفرینش در قالب تعابیر "خَلْق" (آفریدن)، "فَطْر" (پدید آوردن)، "إنشاء" (احداث کردن)، "إبداء" و "بَدْء" (نخستین بار به عمل آوردن)، "جَعْل" (قرار دادن)، "تکوین" (به وجود آوردن) مطرح شده است.
• درباره آفرینش پدیده‌های خاص مانند آفرینش آسمان و زمین یا انسان نیز واژگان دیگری مانند "بَنی"، "صَوَّرَ"، یا "سَوّی" به کار رفته است.
• از آنجا که یکی از ادله اثبات ربوبیت خداوند بر بندگان، اثبات خالقیت اوست، این مسئله در آیات بسیاری به شکل اثبات خالقیت خدا: ﴿ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ ﴾ یا نفی خالقیت غیر خدا: ﴿قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لَا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكَاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ﴾ آمده است.
• رابطه خداوند و جهان تنها به آفرینش نخستین محدود نمی‌شود، بلکه خداوند همچنان به تدبیر و تقدیر امور عالم و نگهداری آن می‌پردازد. تداوم آفرینش و نقش خداوند در آن در برخی آیات بسیار برجسته است: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَنْ تَزُولَا وَلَئِنْ زَالَتَا إِنْ أَمْسَكَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا﴾. در شأن نزول این آیه گفته شده که گروهی از مشرکان، اصل آفرینش نخستین خدا را پذیرفته بودند؛ ولی مدعی بودند تداوم این جهان و نگهداری آسمان و زمین بر عهده بت‌هایی نهاده شده است که آنها می‌پرستیدند.
• در بسیاری از آیات، خداوند افزون بر آفرینش عالم، تدبیر کننده امور جهان نیز قلمداد شده است که همه چیز در حیطه قضا و قدر اوست: ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ﴾ در آیه‌ای دیگر، ابتدا به انواع تدبیر الهی در عالم علوی و سفلی و عالم ارواح و اجساد توجه شده و در پایان با کلام کلی ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ به دیگر موارد اشاره شده است: ﴿قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَمَنْ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَمَنْ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَفَلَا تَتَّقُونَ﴾. فخر رازی از این آیه استفاده می‌کند که همه مخاطبان قرآن حتی بت‌پرستان نیز می‌دانستند و اقرار داشتند که خدا تدبیر کننده امور این جهان است از این رو عبادت بت‌ها را مایه تقرب خود به خدا می‌دانستند: ﴿مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى ﴾.
• اما در برخی آیات، تدبیر برخی امور به فرشتگان نسبت داده شده است: ﴿فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا﴾. جمهور مفسران به نقل از ابن عباس، قتاده و مجاهد "مدبرات" را به ملائکه تفسیر کرده‌اند که به اموری مانند فرستادن باد و ابرها و تغییر فصول می‌پردازند.
• در تفسیری دیگر از معاذ بن جبل این آیه به کواکب هفت‌گانه تفسیر شده است که پدید آورنده تغییرات و تحولات در عالم‌اند، با این حال، مدبر حقیقی و اصلی همه امور جهان، تنها خداست:﴿الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا﴾، ﴿الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى﴾؛ یعنی خداوند آفریدگان خود را دارای صورت و هیئت ویژه‌ای قرار داد و روزی آنها را نیز تعیین کرده یا هر چیزی را به اندازه نیاز بشر و در حد مصلحت و سودشان قرار داده است.
• برخی مفسران نیز تقدیر را به معنای اعطای انواعی از ویژگی‌ها و افعال به انواع گوناگونی از موجودات دانسته‌اند، بنابراین "خلق" به معنای هستی بخشی و "تقدیر" متصف کردن به اوصافی مانند نرینه یا مادینه بودن است؛ همچنین برخی از مفسران با نگاهی جزئی‌تر، این تقدیر را تعیین مدت ماندگاری جنین در رحم حیوانات و انسان تفسیر کرده و ﴿فَهَدَى﴾ را تولد آن جنین دانسته‌اند. پس از آفرینش جهان توسط خداوند، تسلط مطلق و نظارت او بر آفریدگان تداوم دارد. از نمونه‌های بارز این تسلط و نظارت، نگهبانی و پاسداری از آفریدگان در طول دوره وجود آنهاست:﴿وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا﴾ گرچه برای "مُقیت" معناهایی چون "شهید"، "مقتدر"، "جزا دهنده" و "محاسبه‌گر" نیز گفته‌اند، از ابن‌عباس و دیگران نقل شده که مُقیت را حافظ و نگهدارنده تفسیر کرده‌اند.
• برخی مفسران ﴿حَسِيبًا﴾ در آیه بعدی را نیز به حافظ و نگهدارنده، معنا کرده‌اند: ﴿وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا﴾؛ همچنین از آیاتی مانند ﴿فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾ همین مطلب استفاده می‌شود.
• بر اساس برخی آیات، خداوند افزون بر اینکه آفریدگان خود را نگهداری می‌کند، آنها را راهنمایی نیز می‌کند: ﴿قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾ این راهنمایی درباره انسان نیز مورد توجه قرار گرفته، در آیات زیادی به آن اشاره شده است: ﴿الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ وَالَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَيَسْقِينِ وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ﴾

منابع

• روحی، ابوالفضل، جهان، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰